Begin juli hebben we een afspraak om het kerkje bij Heelsum te bezoeken. Het ligt op een heuvel en er is een smal trappetje naar boven dat naar de toren leidt. Rechts ervan is ook een bredere opgang, waarbij je aan de zijkant van de kerk  uitkomt. Ik wil specifiek naar dit kerkje, omdat het na 1350 is gebouwd. Mellie Uyldert schrijft dat Heelsum op een heilige lijn ligt, en er is onderzoek in de kerk gedaan door de Studiekring Leycentra Onderzoek. Dus reden om er zelf te gaan kijken en ontdekken of ik er zelf ook energie waarneem. En dat is het geval...

De bouw van het kerkje op de heuvel is begonnen in 1517. Ik vind de naam alleen al heel gezellig klinken. Dat kerkje op de heuvel lijkt geen voorganger te hebben. Althans, daar is niets over bekend.

Eigenlijk is het mysterie hiermee tweeledig: Het kerkje is na 1350 gebouwd en er zijn geen aanwijzingen dat deze deze plek in voorchristelijke tijden een gewijde functie heeft gehad. En toch lijkt het altaar en daarmee de kerk op exact de goede plaats te staan.  

Eindelijk een eigen kerk?

Natuurlijk gingen de inwoners van Heelsum ook voor 1517 naar de kerk. Daarvoor moesten ze gebruik maken van het oude kerkje in Laag-Wolfheze. Dat was een uitzondering, want de dorpen in de omgeving beschikten in die tijd al lang over een eigen kerk. Het lijkt erop dat ze niet alleen het gebouw met hun buren deelden, want de priesters werden 'pastor tot Wolfhezen ende tot Helsom' genoemd. 

De eigenaren van het kasteel te Doorwerth moesten dus ook gebruik maken van ditzelfde kerkje. Werd het tijd voor een eigen kerk? Vonden ze de afstand van het kasteel naar deze kerk te groot? Of is het kerkje in Wolfheze om andere redenen verlaten? 

In ieder geval laten de kasteelheren rond 1425 een eigen kapel bouwen aan de Holleweg in Doorwerth. Dat is dichterbij het kasteel. Maar ook deze kapel wordt bediend door de pastoor van Laag-Wolfheze. 

De kapel wordt in 1517 tot parochiekerk verheven en in hetzelfde jaar wordt er ook begonnen met de bouw van de nieuwe kerk op de heuvel. Misschien dat er daarom uitdrukkelijk vermeld staat dat het kerkje op de heuvel bediend wordt door een Heelsumse pastoor? 

Eigenlijk staat het kerkje op de heuvel op een perfecte plaats. Door de hoogte is het goed zichtbaar en er is water in de buurt. Dat kan na wijding gebruikt worden om te dopen. Alleen de link met een heilige plaats ontbreekt. 

Op de onderstaande kaart is de kerk van Heelsum  prominenter aangegeven dan het kasteel (bron: 3.2 Kasteel en kerk). Je zou dus kunnen stellen dat de kerk voor de bewoners van het kasteel heel belangrijk was. De kerk moet goed zichtbaar geweest zijn vanaf de Hanzeroute tussen Arnhem en Wageningen. Hadden ze om die reden deze keuze gemaakt? In de zin van 'Wij hebben nu ook een eigen kerk'? Het blijft gissen en raden. Erg bevredigend vind ik het niet, temeer omdat de locatie van de twee voorgangers wel degelijk op een leylijn kunnen wijzen (zie noten).

Uitsneden kaart uit  1616 van Bernard Kempinck  

(Bron afbeelding Landschapslopen)

Dat oude graf zet me op een nieuw spoor

De scenario's volgen elkaar op en verdwijnen net zo snel als ze komen. Er liggen grafheuvels in het Heelsumse Beekdal. Is hier in vroegere tijden recht gesproken? Is er een offerplaats geweest? Heeft Willibrord hier mensen in de beek gedoopt? Stond er misschien toch een houten kapel? Of een heilige boom?

Dan lees ik op de site van Renkum over een graf uit de zesde of zevende eeuw dat niet ver van de kerk gevonden is. Ik kan geen aanknopingspunten vinden. Ook in Renkum doen ze hun best om informatie te achterhalen. Het blijkt dat de melding moeilijk te controleren is. De uitdaging om verder archiefonderzoek te doen laat ik voor nu even liggen 😉.

Toch zet dat oude graf me op een nieuw spoor. Want waarom zou je in de vroege Middeleeuwen iemand in zijn eentje begraven op een in die tijd nog kale heuvel? Kan er dan toch sprake geweest zijn van een voorchristelijke gewijde plaats? Zou het eerste deel van de oude naam Helshem dan misschien toch de betekenis van 'licht' hebben?

Energie

Omdat het kerkje na 1350 gebouwd is, is het niet vanzelfsprekend dat het op een leylijn of een energiepunt gebouwd is. Het hoogkoor in deze kerk is verhoogd. Op het punt waar het altaar oorspronkelijk gestaan heeft is duidelijk energie te voelen. Dus de kennis om de plaats van de kerk en het altaar te bepalen moet aanwezig geweest zijn. 

Voor mij is deze waarneming anders dan anders. Hier voel ik een koude stroom door mijn voeten optrekken. Dat is een nieuwe ervaring. Hoe kan ik die duiden? Heeft het te maken met de heuvel waar  het kerkje op staat? Is deze heuvel of terp opgeworpen op een kruispunt van energie? 

Eind september bezoeken we het kerkje opnieuw. Ditmaal richt ik me op een onderzoek naar mogelijke leylijnen. Er zijn een aantal plaatsen waar de pendel uitslaat. Die plaatsen lijken te corresponderen met een aantal leylijnen (of kerkenlijnen). Ik heb de lijnen die ik bij het kerkje waarnam in kaart gebracht, gecheckt en dubbel gecheckt. Ze komen samen op de plaats van het voormalige hoofdaltaar. 

Voor mij ligt hier het antwoord op de vraag waarom het kerkje op de heuvel is gebouwd 😉. 

En voor jou?

                                                                        

Een knooppunt van leylijnen (kaart via Google Earth en Snappa)

1: Otterlo - Heelsum- Heteren, 2: Laag-Wolfheze-Heelsum-Randwijk, 3: Doesburg-Heelsum-Rhenen-Wageningen, 4: Arnhem-Oosterbeek-Heelsum-Wageningen hoog (Oranje Nassau's Oord), 5: Driel met een knik naar Bennekom (de lijn Bennekom-Huissen is zuiverder), 6: Elst-Heelsum-Ede. 

Het kerkje dateert  uit 1517 

Aan de bomen is goed te zien dat er water in de buurt is

Binnen is het kerkje ook mooi

Gebrandschilderde ramen

Een vrije impressie van het kerkje en het kasteel

Adres

Koninginnelaan 24, Heelsum

Website: Home - Kerkje op de Heuvel - Kerkje op de heuvel

Openstelling van 6 april tot 27 oktober 2025

Woensdag: 10:00 – 15:00, Zondag: 11:00 – 15:00

Voor groepjes vanaf 5 personen, is er buiten de reguliere openstelling gelegenheid voor rondleidingen/bezoeken. Neem hiervoor contact op (zie website).

Foto van deze kerk door Gerben Bos Fotografie

Ik kreeg deze foto tijdens een lezing over Leylijnen en Heilige Plaatsen in Doorwerth. Waarvoor hartelijke dank!

Noten voor wie meer wil weten

Verplicht bouwen op voorchristelijke plaatsen 

Over verplicht bouwen op voorchristelijke plaatsen lees je meer op mijn Notebook pagina.  

Het oudste kerkje op de Kapelheuvel of Kerkheuvel in Oud Wolfheze

In het Oude Wolfheze stond al in de elfde eeuw een stenen kerkje. Lang daarvoor moet er al een houten kerkje gestaan hebben op dezelfde plek. De priesters die hier dienden werden 'pastor tot Wolfhezen ende tot Helsom' genoemd. In de omgeving van (Laag)-Wolfheze zijn veel grafheuvels gevonden. Mogelijk is het gebouwd op de plaats waar een voorchristelijke cultus is geweest.

Op de site van Hans Braakhuis staat een kaart met een kerkenpad dat het kasteel, de kapel en de oude kerk vanaf het veer bij de Nederrijn verbindt. Doorwerth staat op een krachtplek en de oude kerk is vermoedelijk op een voorchristelijke cultusplaats gebouwd. Hier is dus sprake van een leylijn die het kasteel en de kerken met elkaar verbindt (link kaart: even naar onderen scrollen). Bijzonder is dat de nieuwe kerk nauwkeurig wordt beschreven (Demoed).

De Kapel aan de Holleweg 

Rond 1419-1425 wordt er vanuit Kasteel Doorwerth een kapel gesticht aan de Holleweg te Doorwerth. De huidige Holleweg heet in 1616 Wegh naarde capelle. Die kapel is ingetekend in een kaart van 1712. Op een gegeven moment zal die kapel te klein geworden zijn. Bij de kapel stond een boom die de Kapellenboom werd genoemd. Deze boom is in 2021 gesneuveld (zie site Hans Braakhuis). 

Het kerkje op de Heuvel

Het kerkje is 1517 gebouwd op een heuvel of terp bij de Heelsumse Beek. De eerste steen werd gelegd door jonkheer Frederick van Voorst, heer van Doorwerth. Twee jaar later 'werd de eerste lei boven het hoogaltaar geplaatst', en daarmee werd begonnen met het dak. 

De kerk werd gebouwd 'ten behoeve van de inwoners van Doorwerth' en de missen werden opgedragen door 'Heelsumse pastoors'. Volgens een processtuk uit 1633 werd de kerk in Heelsum gesticht ten behoeve van de onderdanen van Doorwerth (bronnen: Michiels en Demoed). 

Het mysterie van de plaats 

(Verwijzing naar bronnen door Hans Braakhuis)

Op de site van Hans Braakhuis lees ik dat er een aantal auteurs zijn die denken aan een kerkje of kapelletje dat er mogelijk eerder gestaan moet hebben (bron). Ik ben dus niet de enige die vragen stelt over het waarom van de locatie.

 'Niemand die weet waarom er precies hier op deze plaats een kerk werd gebouwd. Daarbij werd             die kerk ook nauwkeurig beschreven. Kennelijk was het belangrijk genoeg om deze details vast te         leggen' (Demoed).

'Of er vóór deze bouw al een religieus gebouw, zoals een kapel, op deze locatie heeft gestaan, is           niet met zekerheid vast te stellen' (Michiels)

Bronnen

Via Braakhuis, H, correspondentie en informatie (website)  

* Demoed, E.J, Van een groene zoom en een vaal kleed p. 127-128 (link)   

* Jansen, H, De Zuidzoom in de Middeleeuwen 1, 2011 

* Jansen, H, De Zuidzoom in de Middeleeuwen III, 2016

* Jansen, H, De Zuidzoom in de Middeleeuwen V, 2020   

   Digitale boeken en manuscripten: link                                                       

* Michiels, J.P.H.T., Oud-Wolfheze: de geschiedenis van een dorp aan de Veluwezoom, 1996, 1.4 

 * Getekend,  Annerie van Daatselaar, Masterscriptie Landschapsgeschiedenis 2021, 3.2  (link)

Etymologisch Woordenboek

Studiekring Leycentra Onderzoek (groep bestaat niet meer) Leylijnen Archief locaties

Uyldert, M, Het Zonnejaar, 1981, p. 227  

Websites

https://landschaplopen.com/2016/08/14/doorwerth-1616-kaart-kempinck/ 

Kerkje op de heuvel, Heelsum (Hans Braakhuis)

Kerken-vanuit-Kasteel-Doorwerth.pdf (Hans Braakhuis)

Kerkpad Doorwerth

Op deze pagina zie je een interessant kaartje waarop een kerkpad wordt aangegeven dat recht van het veer aan de Nederrijn via het kasteel naar de kapel van het kasteel in Doorwerth loopt en vandaar vrijwel recht naar de oude kerk in Wolfheze. 

Het verdwenen dorp Wolfheze | Mijn Gelderland

Het verdwenen dorp Wolfheze - Heelsums Beekdal