De koningsterp van Wijnaldum

Wijnaldum staat al een tijd in de planning. Ten oosten van het dorp ligt de Koningsterp, zijn naam waardig door de vondst van een gouden mantelspeld. Hier moet een belangrijk knooppunt van leylijnen zijn. Op de plattegrond is de terp eenvoudig te traceren. Maar vanaf het uitkijkpunt is het moeilijker om hem te vinden. Afgegraven steekt hij nauwelijks boven het maaiveld uit. Het is zo'n ervaring van 'ik stond erbij en ik keek ernaar'. Het lijkt erop dat Wijnaldum vandaag met rust gelaten wil worden...

Een koning waardig

De Tjitsma-terp in Wijnaldum staat te boek als Koningsterp. Hier zou de Friese koning Finn Folcwalding zijn residentie gehad hebben. En dat al in de zevende eeuw. De terp is in het begin van de jaren '90 afgegraven. Behalve een gouden mantelspeld zijn er munten, stukjes goud en zilver, scherven en andere voorwerpen gevonden, inclusief resten van dieren. Er is zelfs een oude gracht en een werkplaats ontdekt. Een vroege vondst van een gouden hanger met runen zou kunnen wijzen op een verering van de godin Freya of Fostare. Koningen of niet, een elite heeft er zeker gewoond. 

De Koningsterp

Naar die terp zijn we op zoek. Het kleine dorpje ligt te slapen in de middagzon. We lopen een rondje om de gesloten kerk. Het Archeologisch Punt ligt op een steenworp afstand. Hier zijn vondsten van de afgegraven terp te bezichtigen. De dame die de sleutel heeft is net een uurtje weg. Zoveel belangstellenden komen er niet meer langs zal ze gedacht hebben. We moeten het dus doen met wat we hebben en dat is een bordje-naast-de-deur met de plattegrond van zes terpen op een rijtje. Het geheel ligt zo'n 600 meter ten oosten van het dorp. Daar vinden we een bordje met de 'Terpen Toer'. Mét getekend kaartje. De Koningsterp is de tweede op rij, dus even tellen en klaar!

De terpen toer met de plattegrond aan het begin van de route

In de praktijk ligt het minder simpel. De eerste terp (officieel de laatste), is duidelijk herkenbaar door de iets hogere ligging. Voor de rest zien we velden en akkers. Dat is natuurlijk zo gek niet, want de beroemde terp is in het begin van de jaren '90 afgegraven. De aangegeven route loopt  in een boog om de twee eerste terpen heen. Ze liggen in het midden en zijn duidelijk niet bedoeld om bezoekers te trekken.
Het uitkijkpunt aan de route helpt ons niet veel verder. Er is een steen met een plattegrond op de bodem geplaatst en je kan van boven naar beneden kijken. En natuurlijk ook van bovenaf naar de terpen. We worden er niet veel wijzer van.

De steen met de plattegrond onderin de uitkijkpost

De terpen zijn duidelijk niet bedoeld om bezoekers te trekken

Van een passerende dame-met-hond horen we dat de Koningsterp achter de boerderij in de verte ligt. Van ons standpunt uit gezien ernaast. Dat geeft wat richting. De eigenaar van het gebied is hard met zijn tractor aan het werk. Ik heb het lef niet om de hoogte op te klimmen en achter hem aan te rennen :-).

De eigenaar van de terp is hard met zijn tractor aan het werk

Een gouden mantelspeld of fibula

Het onderste deel van de speld is al in 1953 door een boerenknecht gevonden. Hij was aan het werk op een akker bij Wijnaldum. Tijdens het graven van drainagesleuven dook het stukje op, samen met twee menselijke schedels. En wat doe je er dan mee? De boer zette de schedels in zijn schuur om de melkknecht de schrik op het lijf te jagen. De fibula kreeg een plaatsje in de vensterbank van zijn zus. De speld heeft daar een aantal jaar liggen schitteren in de vensterbank :-). Op aandringen van een huisarts uit Dronrijp is het stukje uiteindelijk naar het Fries Museum gebracht. In het begin van de jaren '90 is er verder archeologisch onderzoek op de terp verricht.

Symbolen van een Noorse godheid

Als je goed kijkt zie je dat er verschillende motieven in de fibula van Wijnaldum zijn verwerkt. In het Fries Museum worden ze in een presentatie belicht. Het bovenste deel beeldt het hoofd van de god Odin uit. Wij kennen hem ook wel als Wodan. In het middenstuk zijn motieven van slangen en draken verweven. Aan de beide zijkanten zijn de raven van Odin terug te vinden. Het onderste deel verbeeldt de ogen en de snuit van een paard. Omdat de motieven als het ware door elkaar gevlochten zijn herken je ze minder snel. Maar als je het weet kom je een heel eind.

De fibula van Wijnaldum is gedecoreerd met Viking motieven

Meer fibula's

Op meer plekken in Friesland zijn fibula's gevonden bij afgravingen. Zo is er ook een goudschat gevonden bij Wieuwerd. Op de foto zie je deze fibula midden boven tussen andere sieraden en munten. Ook in Hegebeintum, Achlum en Hallum zijn fibula's opgegraven. Zelfs in het Groningse Aalsum is een mantelspeld gevonden. En hiermee is het lijstje vast nog niet compleet.

Goudschatten Wieuwerd (foto kerk Wieuwerd)

Leycentrum en Kerkenlijnen

Het centrum bij Wijnaldum wordt gezien als een van de belangrijkste van West-Europa. Op de terp zelf heeft nooit een kerk gestaan. Uit onderzoek is naar voren gekomen dat er niet minder dan vijfenzeventig kerkenlijnen naar dit centrum leiden. De suggestie is dat dit er zelfs wel meer kunnen zijn omdat de Waddenzee het centrum flankeert. Even ter vergelijking: het hoogste aantal kerkenlijnen schijnt tussen de twintig en tweeëndertig te liggen. Dat scheelt dus bijna de helft. Op een getekend kaartje zie ik dat de terpen precies aan de rand van een voormalige zeearm gelegen zijn.

Er lopen vanuit Wijnaldum lijnen naar Aalzum (bij Dokkum), Leeuwarden, Oldeberkoop, Stavoren en Westergeest. 

Twee kilometers lange leylijnen kruisen elkaar bij deze plaats. De ene loopt van Santigo de Compostella in Spanje via Wijnaldum naar Arkangelsk in Rusland en is 4000 km lang. De andere begint bij de Externsteine in Duitsland en eindigt bij Wijnaldum (bron). 

Vanuit Clervaux in Luxemburg loopt een lange leylijn naar Wijnaldum (bron)

Foto: met dank aan Ton van der Leeden 

Tot slot

De naam 'Koningsterp' is mede ontleend aan het verhaal van koning Finn en de gevonden schatten. 

De naam Wijnaldum zou de betekenis kunnen hebben van 'heilig oudheem' of heilig tempelheem'.

'Wij' wijst op heiligdom, 'ald' kan duiden op oud of tempel, 'dum' is heem (bron boek Wigholt Vleer).

De combinatie leylijnen, Koningsterp en oud heiligdom maakte het alleen al bijzonder om deze plaats te bezoeken. En toch... bleef het deze dag toeristisch in de oppervlakkige zin van het woord. Ik had het graag anders gezien. Heel graag zelfs. Maar Wijnaldum leek ondergedoken in diepe rust. Alsof er een bordje Niet storen aan het begin had gestaan :-).

---

Adres

De Koningsterp ligt ongeveer 600 meter oostelijk van het dorp Wijnaldum

Bronnen

De 'Koningsterp' van Wijnaldum - Archeologie in Fryslan 2
Leylijnen en leycentra in de Lage Landen - Wigholt Vleer (Tjetza-terp)
Fries Museum in Leeuwwarden

Belangrijkste websites

Archeologisch Steunpunt Wijnaldum: website 
Fries Museum: Collectie goudschatten gevonden in de Middeleeuwen
Friese koningen: Magna Frisia 
Ton van der Leeden: bron grote leylijnen

Eerdere blogs

Joke Visker: De mummies van Wieuwerd
Joke Visker: Een bijzonder fresco en een sterke energie

Een bijzonder fresco - en een sterke energie

In de kerk van Boazum is de jonge Christus zonder baard afgebeeld op een fresco. Op zich is dat  bijzonder genoeg. Bovendien blijkt al snel dat de kerk op een krachtplaats staat. Maar waar ik ook zoek en hoe lang ik ook zoek, ik vind Boazum nergens genoemd in bronnen als liggend op een leylijn. Toch heb ik geen wichelroede nodig om te constateren dat er op deze plaats sprake is van een verhoogde energie...

Sint-Martinuskerk

Boazum, in de vlakke Greithoek van Friesland. Op onverklaarbare wijze zien we de kerktoren niet die toch als eerste in beeld zou moeten komen. Maar daarom niet getreurd. We vinden een plekje voor de auto en lopen in de richting van de hoofdstraat. Al vanaf dit punt is een  verhoogde energie waarneembaar. Mogelijk draagt de volle maan hier aan bij?
Na wat zoeken komen we uiteindelijk terecht bij de Sint-Martinuskerk. Eenmaal gevonden staan we voor een gesloten deur. Dat is even minder omdat dit nou precies het doel van ons bezoek is... Gelukkig kunnen we een telefoonnummer bellen en komt er binnen de kortste tijd een gids van de kerk aanfietsen om ons te ontvangen. We zijn net op tijd want haar middag is bezet. We prijzen onszelf gelukkig :-).

Fresco

Het fresco bevindt zich in het oosten van de kerk, aan het plafond van het koor. Het stamt uit de dertiende eeuw. De voorstelling is ongewoon en dateert uit een vroege periode. De Christusfiguur is afgebeeld met een halo, maar nog zonder kruis. Zijn jonge leeftijd is af te lezen aan het ontbreken van de baard. Met een handgebaar (drie vingers gestrekt en twee vingers gebogen) maakt hij duidelijk dat hij de heerser is. Een zwaard heeft hij niet nodig. De leeuw, de os, de adelaar en de engel zijn rond de klavervorm gegroepeerd. Het zijn de symbolen van de vier evangelisten. Maria en Johannes zijn er ook, aan de linkerkant. Wie er rechts staan weten we niet. Misschien de naamgever van de kerk? De vierde persoon is te vaag om te kunnen herkennen.

De Christusfiguur zonder baard wordt Majestas Domini genoemd

Christus is hier de leraar der wereld, die heerst over hemel en aarde

 

De schildering is ontdekt tijdens een restauratie in 1941

Na restauratie is het plafond met kleurige lijnen versierd  ('meloen' plafond)

Putje

Achter in het koor aan de noordelijke kant is een kleine nis-met-gat. Daarin goot de priester na de mis het laatste wijwater. Zo kwam Gods water op Gods akker terecht, waarbij de akker symbool stond voor het kerkhof, dat gewoonlijk aan de noordelijke kant van de kerk te vinden is. Hier heeft dit spreekwoord duidelijk een andere betekenis dan we er nu in de volkstaal aan geven, namelijk dat we de dingen op hun beloop laten.

 

Gods water over Gods akker laten lopen

Romaanse kerk

De kerk van Boazum is een van de oudste romaanse kerkgebouwen van Friesland. Het schip dateert uit de  tweede helft van de 12e eeuw. Tegelijk werd het koor verhoogd. Dat koor was kennelijk nog ouder. De toren dateert van het eind van de 13e eeuw.
Ook hier ontbreekt het Noormannenpoortje * niet. En ook hier is het laag geworden door verhoging van het kerkhof. Niettemin blijft het een leuke naam met een leuk verhaal. Het poortje is in het jaar 1700 in het schip gemaakt.
Aan dezelfde noordkant vind je twee hagioscopen. Hagio betekent: heilig. Door deze raampjes kon je staande of knielend van buiten naar binnen kijken als je de mis wilde volgen. Je had dan zicht op het altaar.

De twee hagioscopen                                       Het Noormannenpoortje

Een wel tussen de kerk en de pastorie

Boazum lag net als Wieuwerd in de oudheid aan de Middelzee, het was er met een klein riviertje mee verbonden. Het dorpje zelf ligt op een heel grote terp. Misschien wel op twee terpen zoals sommige geschiedschrijvers denken. Op een gegeven moment is men overgegaan tot afgraven. De vruchtbare grond bracht geld op dus dat loonde de moeite. Door net iets te diep te gaan stootte men op een natuurlijke wel en stroomde de ontstane kuil vol water. Met als gevolg een prachtig meer aan de rand van de kerk.

Leylijn

Het kerkje is een van de oudste godshuizen van Friesland, uit de 12e eeuw. Boven op een terp gelegen moet het op een krachtplaats gestaan hebben. Waar ik ook zoek en hoe lang ik ook zoek, ik vind Boazum nergens genoemd in bronnen als liggend op een leylijn. Toch heb ik geen wichelroede nodig om te constateren dat er op deze plaats sprake is van een verhoogde energie. Een van de elementen die meespelen zou die plas kunnen zijn die de kerk van de pastorie scheidt.
Op deze gedetailleerde kaart van leylijnen in Nederland vind ik een kilometers lange leylijn die van de Externsteine naar Wijnaldum loopt (over Wijnaldum ga ik het nog een keer uitgebreid hebben). Wieuwerd ligt op deze grote krachtlijn en de afstand van dit dorpje naar Boazum is nog geen 4 kilometer.
Als je leylijnen beschouwt als aardse meridiaanenergie kunnen ze dan op een natuurlijke manier afbuigen? Ik vraag me af of dat hier het geval is. En kan het ook zo zijn dat die lange lijn bij wijze van spreken de Noordzee 'oversteekt' en in Schotland verder gaat?
Ik neem contact op met Ton van der Leeden met die twee vragen die me bezig houden. Hij beheert de  website waarop ik de kaart met leylijnen vond. Ton meent dat het misschien mogelijk is dat de genoemde leylijn naar Boazum afbuigt. Zijn idee is dat de lijn bij Wijnaldum eindigt. Ik krijg een mooie foto die ik hier mag publiceren waarvoor hartelijk dank. Vierkanten in het landschap zijn nieuw voor me in dit kader. Ik duik daar zeker nog eens in. Je snapt zeker wel dat Wijnaldum als eerste op mijn lijstje staat om over te gaan schrijven :-).

Op deze kaart is de lijn van Wijnaldum naar de Externsteine ingetekend

 Deze leylijn raakt bij Oldeberkoop aan het vierkant in Nederland
Het vierkant wordt gevormd door Oosterland, Oldeberkoop, Deventer en Nigtevegt
Van Wijnaldum loopt er een tweede lijn via Oosterland naar Le Mont St. Michel
Dit stuk maakt deel uit van de lange Michaelslijn
Met dank voor het gebruik van deze foto aan Ton van der Leeden

---

Achtergrondinformatie

* Noormannenpoortje

Soms vind je in Romaanse kerken een laag dichtgemetseld deurtje aan de noordkant. Dat heet een Noormannenpoortje. Dat hele lage poortje, waar je zonder te bukken niet door kan, is in vroegere tijden hoger geweest. Hier was de oorspronkelijke ingang voor de vrouwen en kinderen. Zij zaten in de banken aan de noordkant van de kerk. Aan de donkere kant dus. Vanwege die zondige appel van lang geleden. In het zuiden, aan de kant van het licht, zaten de mannen en de oudere jongens. Het doopvont en het kerkhof lagen traditioneel ook aan de noordelijke kant. Door de voortdurende ophoging van het kerkhof werden de poortjes steeds lager. 

Adres

Tsjerkebuorren 1, 8635 MC Boazum

Informatie openingstijden brochure:
De St. Maartenskerk in Boazum is van Pasen tot oktober elke dag, behalve zondag, geopend van 10.00 tot 12.00 uur en van 13.00 tot 16.00 uur.
U kunt bij de kerk op de bel drukken om een van de rondleidsters te waarschuwen of neem contact op met één van de telefoonnummers op het informatiebord. 

Bronnen

De Sint Maartenskerk in Boazum (brochure kerk).

Websites leylijnen

Ton van der Leeden: Home, Kaart Leylijnen Friesland, Visies over Leylijnen

Eerdere Blogjes

De Mummies van Wieuwerd
De Externsteine

Een goed bewaard geheim in Woensdrecht

Deze laatste na-zomerse dag lokt ons naar buiten. Zoals vaker gaan we op zoek naar een plek met een verhaal. Zo komen we terecht in Woensdrecht. Daar staat een Mariabeeldje bij een ruïne van een oude kerktoren. Meer is er niet over bekend. Het boek waarin ik het lees is al oud, dus ik ben benieuwd of we het er nog vinden....

Het Mariabeeldje

'Ook vonden we een Maria-beeld in een kunstmatige grot met veel hekwerk en een klein bosje'.

Het geheel zou volgens de annalen tussen twee huizen moeten staan. Maar bij 'bosje' heb ik iets groters in gedachten dan het toch wel smalle strookje tussen de twee percelen in. Net als ik door wil lopen krijg ik de achterkant van de grot in beeld. Dan moet je trouwens wel weten dat die er staat. 

Met een beetje strekken krijg ik een klein stukje van het Mariabeeld in het oog. Om haar goed te kunnen zien zou ik een klein stukje op moeten schuiven richting het pad dat toegang geeft tot een huis. Mijn twijfel of dit eigenlijk wel mag wordt bevestigd door twee honden die aanslaan als ik dichterbij kom. Na een korte toespraak worden ze stil. Van hen mogen we onze gang gaan :-). 

We raken in gesprek met de eigenaar, die afkomt op de stil geworden honden en het fototoestel. Hij heeft een praktijk voor natuurlijke geneeswijzen en woont in zijn ouderlijk huis. Zijn vader had de magie van deze plek al in zijn vroege jeugd herkend toen hier nog een school stond. We staan op veilige afstand. Maria heeft een stil plekje in zijn tuin, waar de energie niet verstoord wordt.  

Het Mariabeeld vertoont sterke gelijkenis met Onze Lieve Vrouwe van Lourdes. Dat linkt haar in één klap aan de grot. Maar waar komt ze vandaan? Behalve het ene zinnetje in het boek en verwijzingen kom ik nergens iets over haar tegen, ook niet op het internet. De plaats waar ze staat wordt in het boek omschreven als een van de belangrijkste leycentra van de lage landen. Er geen enkele twijfel over de energie die ik hier waarneem. Deze helende plek met Maria in haar grot is een goed bewaard geheim. Maar mag ik dit soort geheimen eigenlijk wel verklappen? Kan het zijn dat ze liever niet gevonden wil worden? 

(Naar twee andere kapelletjes die genoemd worden ben ik niet vandaag niet op zoek). 

Het oorspronkelijke Mariabeeld is teruggeplaatst in de grot

Vanaf een afstand is de energie van de plek al sterk waarneembaar

Het Sint Annaklooster en de Lourdesgrot

Op de plek waar nu het huis staat stond ooit het Sint Annaklooster. Er werd les gegeven aan meisjes, maar op de kleuterafdeling mochten ook jongetjes komen. Die kloosterschool werd samen met de kerk en de stompe toren in 1944 verwoest.  

Ik lees een stukje over de zusters die er les gaven. Er was een afdeling in Hoogerheide en een in Woensdrecht. In dat artikel (dat hoofdzakelijk over het klooster in Hoogerheide gaat) vind ik twee opmerkingen over een Lourdesgrot in de tuin. Het zijn herinneringen van leerlingen. 'Klasjaar 6 sloot je af met een retraite. Dat hield ook in, dat je bij de zusters in de tuin mocht wandelen en bij de grot gaan kijken.' En: 'Er was ook een mooie Lourdesgrot, die altijd netjes onderhouden werd. En dit allemaal met de handen.' Bij het klooster in Hoogerheide stond dus een Lourdesgrot. Ik kom hiermee tot de voorzichtige conclusie dat er bij het klooster in Woensdrecht ook een grot met een Mariabeeld heeft gestaan. Tijdens de verwoesting is ze onopgemerkt gered. Een ander Mariabeeld heeft tijdelijk haar plaats ingenomen. In een doek gewikkeld is het oorspronkelijke beeld een aantal jaren geleden teruggebracht door de oude man die het al die tijd liefdevol bewaard heeft. Maria staat nu dus weer op haar plaats. Hier hoort ze, hier had ze altijd gestaan. 

De stompe toren

Die toren is een overblijfsel van de kerk die hier tot 1809 heeft gestaan. Eigenlijk is dit een beetje te kort door de bocht. De toren behoorde tot de oudste kerk of abdij, die hier al in de tweede helft van de 13de eeuw was gesticht. Dit kerkje is tijdens de Tachtigjarige oorlog door brand verwoest. 

Het transept van deze kerk is na  een gedeeltelijke verbouwing in gebruik genomen als hervormde kerk. Dat was een aantal decennia later. Het is deze 'tweede' kerk die er heeft gestaan tot 1809. Een foto die ik mocht gebruiken van Heemkundekring Het Zuidkwartier geeft een beeld van hoe deze deels verbouwde kerk er toen uitzag. 

Uiteindelijk is de toren tijdens de slag om de Schelde (1944) volledig verwoest. De ruïne van de stompe toren staat vlak bij Maria in dezelfde tuin. Hiervandaan loopt een sterke energielijn van de toren naar de huidige kerk, die een eindje verderop staat. Van de toren is alleen het onderste stukje nog zichtbaar. Kippen dartelen er lustig omheen en ook hier is een sterke energie voelbaar.

Heel Woensdrecht kan vergaan, maar de Stompe Toren zal blijven bestaan (versje)

Foto links: wand 'Het Raedthuys' Hoogerheide (met toestemming)

Foto van de oude toren en de protestantse kerk is te vinden op 

Toen en Nu in de Gazet 15: De Stompe Toren 1 

Heemkundekring Het Zuidkwartier

Geplaatst op 2015-09-14 door Frans Klaassen

Met dank voor de toestemming

Een nieuwe kerk

In 1883 is er een nieuwe kerk gebouwd, die een stuk lager op dezelfde leylijn gelegen is. De bouw ervan heeft heel wat voeten in de aarde gehad. Ook hier is sprake van twee opvolgende kerken, want die eerste is aan het eind van de oorlog verwoest. Voor de huidige Jozefkerk uit 1947 wordt sinds een aantal jaar een nieuwe bestemming gezocht. Meer hierover onder de streep.

Jozefkerk voorkant (west)                                        Jozefkerk zijkant (zuid)

Dat de kerk en de toren op één lijn staan is hier goed te zien

Foto wand 'Het Raedthuys' Hoogerheide (met toestemming)

Tja, en dan de naam

Het dorp Woensdrecht lag in de Middeleeuwen aan de oever van de Schelde, op een hoog gelegen uitloper van de Brabantse Wal. Woensdrecht heeft in de loop der tijden verschillende namen gehad.
In 1249 heet het Wunsdrech, in 1261 Wonsdrech en in 1298 Ghonsdreecht. Mogelijk is de plaats naar een persoon genoemd. Of komt de naam Woensdrecht van de god Wodan, zoals sommigen zeggen? Het achterste deel 'Drecht' staat in relatie tot 'vaarwater', of verwijst naar een doorwaadbare plek of oversteekplaats in een rivier. Het dorp ligt op een hoogte van 15 tot 20 meter en het eerste kerkje heeft op een heuveltje gestaan. De weg waaraan de toren en de grot gesitueerd zijn heet de Rijzendeweg. Die gaat als je erop toe rijdt, duidelijk omhoog. Het leycentrum loopt in ieder geval van de toren door naar de lager gelegen Jozefkerk.

In het wapen van Woensdrecht: Maria met kind

Dank je wel, Peter de Moor,  voor je gastvrijheid en je verhalen
Dank je wel, John Mathijssen, voor de toestemming om de foto te plaatsten

---

Achtergrond informatie

1, 2, 3 Kerken op een leylijn

Er loopt een sterke energielijn van de toren naar de huidige kerk, die een eindje verderop staat.

Alle drie de kerken staan op dezelfde leylijn. De energie is ook voelbaar bij de Sint-Jozefkerk.

1249 - 1584: Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart

1618 - 1809: Transept ingericht als kerk voor de Hervormde Gemeente

Al in de Middeleeuwen was er een kerkje of kapel in Woensdrecht, die onder Bergen op Zoom viel.  In het jaar 1249  kwam er toestemming om een kapel / abdij te bouwen. Deze was gewijd aan Onze Lieve vrouwe Hemelvaart. Dat kerkje is in 1584 tijdens de Tachtigjarige oorlog door brand verwoest, alleen de toren ervan is blijven staan (bron)

In 1618 komt er een gift van 40 gulden beschikbaar tot 'opbouwinge' van de kerk. Met dit geld wordt het transept ingericht als kerk. Tevens wordt er een klokkentorentje op de nok geplaatst. Tot 1809 wordt dit deel van de oude kapel als kerk gebruikt door de hervormde gemeente (bron). 

In 1830 vindt de Belgische Revolutie plaats. Dat betekent het eind van dit kerkje. Er worden soldaten in gelegerd, het kerkmeubilair en de overkapping dienen als brandhout. De muren en een deel van de fundamenten worden als steengroeve gebruikt. Er blijft dus weinig van over. Alleen de stompe toren houdt stand als ruïne. De kerk is al rond 1850 afgebroken. Op de plaats van het voormalige koor en het noordertransept is nu de protestantse begraafplaats gelegen (bron). 

1883 - 1944: St. Joseph

Tot 1865 heeft Woensdrecht het moeten doen met de oude toren. Er wordt gekerkt in Hoogerheide en er vindt een strijd plaats om een eigen kerk. Die wordt uiteindelijk gebouwd zonder toestemming van de kerkelijke overheden. Deze particuliere kerk wordt op 14 januari 1883 feestelijk geopend, maar uiteindelijk pas op 30 oktober 1885 gewijd. Deze kerk krijgt de titel St. Joseph. 

Dan vindt in 1944 de slag om de Schelde plaats. Zowel de kerk als de stompe toren liggen in de vuurlinie en worden volledig verwoest. 

1947: Sint Jozefkerk

In 1947 wordt de Sint-Jozefkerk ingewijd. Dat is het kerkje dat er nu nog staat. Er wordt sinds enkele jaren gezocht naar een herbestemming.  

Adres

Het Mariabeeldje en de ruïne van de Stompe Toren staat op particulier terrein. 

De eigenaar is Peter de Moor. Hij heeft een praktijk voor natuurlijke geneeswijzen.

'Bewust Holistisch', www.bewust-holistisch.nl, Rijzendeweg 2A, 4634 TX Woensdrecht. 

Bronnen

Leylijnen en leycentra in de Lage Landen - Wigholt Vleer (1992)

Tijding 1998-1: Uitgave van de Heemkundekring Het Zuidkwartier, artikel: De zusters van J.M.J. in Hoogerheide, door D. Adriaansen, pagina 11-28

Tijding 1999-2: Uitgave van de Heemkundekring Het Zuidkwartier, artikel: Verhalen van de oude heer Woensdrecht, door R. Jacobs, pagina 4-12

Drie middeleeuwse priestergraven

Als ik het boek met de Zeeuwse Sagen binnenkrijg zit er een oud krantenartikel voorin. Het gaat over drie kleine dorpjes in de nabijheid van Goes. Ze zijn gesticht door de broers Wisse, Hendrik en Arend. Alle drie hadden ze het plan om een kerk en een kasteel te bouwen. De dorpsnamen Wissekerke, 's Heer Hendrikskinderen en 's Heer Arendskerke herinneren aan hun bestaan. Ik ga op zoek naar de priestergraven waarover geschreven wordt, en de twee kerkjes die de tijd overleefd hebben...

De sage van drie broers en drie dorpjes

De broers Wisse, Hendrik en Arend wilden in de twaalfde eeuw elk een kerk en een burcht bouwen op Zuid-Beveland. Maar niet alles verliep zoals gepland. Hendrik bouwde de burcht, maar overleed voortijdig en liet het oprichten van de kerk aan zijn kinderen over. Het dorp werd daarom in oude tijden ook wel 's Heer Hendrikskinderenkerke genoemd. Misschien is het in de loop van de tijd wel verkort omdat het zo'n mond vol was om uit te spreken. Broer Wisse bouwde een mooie kerk, maar stierf voordat het kasteel was opgetrokken. Heer Arend echter heeft lang genoeg geleefd om zowel de kerk als het kasteel te kunnen bouwen. Hij wordt ook wel Arend met het buikje genoemd. Zijn bijnaam lijkt te duiden op een welvarend man.
Zo ontstonden Wissekerke, 's Heer Arendskerke en 's Heer Hendrikskinderen. De dorpjes liggen op korte afstand van elkaar. Van de kastelen resten alleen nog plaatjes en verhalen. Van de drie kerkjes zijn er twee bewaard gebleven. Dat van Wissekerke is in 1807 gesloopt. In het voormalige koor daarvan liggen drie priestergraven uit de Middeleeuwen. Die zijn het hoofddoel van ons bezoek. De rest is mooi meegenomen en op zo'n mooie dag als deze is alles leuk :-).

Het verdwenen kerkje van Wissekerke

We zijn het gehuchtje Wissekerke al voorbij gereden voor we er erg in hebben, en slaan de eerste de beste zijweg in om ons te oriënteren. We zoeken hier de drie priestergraven die op het kerkhof van het verdwenen kerkje bewaard gebleven zijn.
Over het kerkje zelf is nagenoeg niets terug te vinden. Veel verder dan dat er een grote kerk stond met een hoge toren kom ik niet. Ik stuit op een foto van de overgebleven toren en tast voor de rest in het duister.
Een voorbijganger die we aanspreken weet van niets en wijst achter ons als we vragen naar een kerkhof. Verrassend genoeg hebben we er zonder dat we het wisten vlak voor geparkeerd.
We lopen het brede pad van het kerkhof af naar achteren. Daar vinden we de drie priestergraven waar we naar op zoek zijn. Ze zijn te herkennen aan de afbeeldingen van miskelken op de zerk. Op twee ervan zijn de symbolen van de vier evangelisten te zien. Ook dat is gebruik bij het graf van een priester. De stenen zien er oud en verweerd uit, barsten verraden de ouderdom. Daterend uit de Middeleeuwen trotseren ze de tijd. Ze liggen op de plaats van het voormalige koor van de kerk.
Een vierde graf behoort aan een ambachtsheer uit het geslacht Wiskercke. Dat is van latere datum.
Ik zit een tijdje op het bankje links naast de graven. Hier was in vroegere tijden het koor van de kerk. Is het in die tijd al op een sterke energielijn geplaatst? Werd er toen al rekening gehouden met leylijnen? Of werden de kerken willekeurig op bestaande hoogten geplaatst?

De drie priestergraven liggen rond de centrale achterste steen

  

Drie graven met miskelken

 

 Links: Priestergraf  herkenbaar aan de symbolen van de vier evangelisten op de hoeken
Dit is de oudste steen uit 1513, gewijd aan Cornelis Wissezoon, sinds 1480 pastoor
Rechts: Zerk van Adriaen van Wissekerke, laatste ambachtsheer van dit geslacht

's Heer Hendrikskinderen

In 's Heer Hendrikskinderen lopen we een rondje om de Nicolaaskerk. De huidige kerk is gebouwd tussen 1805 en 1806, deels met de stenen van de oudere kerk. De toren dateert van rond de 15e eeuw. Aan de onderkant van de muren zie je nog oude kloostermoppen zitten. We staan even stil bij de Liturgische Tuinen die aangelegd zijn aan de zuidelijke en aan de noordelijke kant van de kerk. Kleurige bloemen in de kleuren van het kerkelijk jaar aan de zonnige zuidkant: paars, wit en rood. Groene planten en struiken aan de donkere noordkant. Tijdens een verdere rondwandeling  vinden we een mozaïekbankje met de geschiedenis van het dorp.

Oude kloostermoppen aan de onderkant van de muur    Groene planten aan de noordelijke kant 

Mozaïekbankje met het kasteel van 's Heer Hendrikskinderen

Een oude tekening van het kasteel vind je hier

's Heer Arendskerke

Ook in 's Heer Arendskerke vinden we een mozaïekbank met elementen van het dorp erop. We missen het kasteel maar een aardige voorbijgangster heeft geen weet van het bestaan ervan. Dat het er wel was hebben we net gelezen. 'Dat moet dan voor mijn tijd geweest zijn', reageert ze laconiek en met een glimlach nemen we afscheid van haar.

 

Mozaïekbankje 's Heer Arendskerke    

       Kasteel 's Heer Arendskerke

Een duidelijke foto vind je hier (even scrollen)

  

De kerk van 's Heer Arendskerke is rond 1450 gebouwd en wordt ook wel de Dorpskerk genoemd. De officiële naam is de Petruskerk. Hij is te bezichtigingen na een telefonische afspraak. Omdat ik geen idee heb hoe oud mijn vergeelde krantenknipsel is, heb ik ook geen idee of degene die de deur opendoet nog dezelfde zal zijn. Op de gok dan maar. Zoals verwacht vinden we de deur van de kerk gesloten. Bovendien vindt er een restauratie plaats op het moment dat we er zijn. Het leuke ervan is, dat we goed kunnen zien hoe zo'n proces in onze tijd plaatsvindt.
De kerk heeft al een heel oude voorganger gehad in de twaalfde eeuw. De fundamenten ervan zijn gevonden en gemarkeerd door een heg. Hierdoor kun je goed zien waar deze gestaan heeft. Een ouder kerkje van steen heeft twee koor ruimtes gehad, een in het noorden en een in het zuiden van de kerk. Je kunt de resten daarvan nog zien als je bij de kop in het oosten gaat staan.
De oude, witte, paardenkastanje op het grasveld naast de kerk valt als eerste in het oog. De boom is in 2007 omgevallen. Het deel dat geen belemmering vormde voor het verkeer is behouden gebleven. De boom is beschermd en is naar schatting tussen de 100 en 180 jaar oud.

Links de oude, omgevallen kastanjeboom

Restauratie van de kerk    Het oude kerkje had een noord- en een zuidkoor 

De fundamenten van het oudste kerkje zijn met een heg gemarkeerd

---

Achtergrondinformatie

De Heren van Schenge

In 1198 worden Arend en Hendrik genoemd als de heren van Schengen. Van Wisse weten ze dat niet zeker, maar in de sage wordt hij gezien als de derde broer.  De kastelen van de drie heren moeten al in 1147 binnen de aangelegde dijken gestaan hebben, want ze kregen toen rechten op nog onbedijkt gebleven stukken. De kerkjes zijn later gebouwd en de dorpen zijn pas op dat moment ontstaan.
De kerk van Wissekerke wordt al in 1216 genoemd en is de oudste van de drie. Daarna volgen die van 's-Heer Hendrikskinderen in 1267 en ’s-Heer Arendskerke omstreeks 1275-1280.
Van de kastelen resten alleen nog foto's en verhalen. In 's Heer Arendskerke zijn de resten van een Motte kasteel met voorburcht vlakbij de kerk gevonden. Compleet met gracht en brugconstructie.
In 's Heer Hendrikskinderen hebben zelfs twee kastelen gestaan. Een in de buurt van de dijk en een ten zuid-oosten van de kerk (bron). Maar Hendrik begon dan ook met het kasteel en heeft de bouw van de kerk niet meer meegemaakt :-). De vraag is of broer Wisse ooit aan het bouwen van een kasteel is toegekomen. In ieder geval is er niets van bekend.

Wissekerke

- In Wissekerke heeft tot 1807 een kerkje gestaan. Overbodig en bouwvallig geworden werd het voor afbraak verkocht. De toren stond er nog tot 1872. De naam van de kerk is niet te achterhalen. Wissekerke is mogelijk de oudste afsplitsing (12e eeuw) van de kerk te Goes en de moederparochie van 's-Heer Arendskerke en 's-Heer Hendrikskinderen. Na de reformatie gaat het om een Neder Duitse kerk.
- Het kerkhof in Wissekerke ligt op een vliedberg van 2,5 meter hoog met een een doorsnede van zo'n 50 meter. Een deel van de omringende gracht is nog zichtbaar. Op die hoogte stond van af de Middeleeuwen een kerk. Het oudste graf dateert uit het jaar 1513. Het vierde graf is van latere datum en stamt uit de 17de eeuw.
- Onder het koor ligt een grafkelder. Hoewel al aanwezig in de 1636, werd deze pas veel later in gebruik genomen. De laatste ambachtsheer  Egter van Wissekerke ligt er begraven.

's Heer Arendskerke

Bronnen

- Zeeuws Sagenboek  - J.R.W. en M. Sinninghe - Zutphen 1933
- Tijdschrift van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 27.2 pagina 12 - 15:
De oude grafzerken op het kerkhof van Wissekerke  - Sarina Hendrikse

Het Osebergschip en de twee priesteressen

Het verhaal van het Osebergschip intrigeerde me al vanaf het moment dat ik er ooit over las. Het Vikingschip dat na jarenlange zeereizen gebruikt werd als laatste rustplaats voor twee bijzondere vrouwen. Een schip vol schatten die getuigden van rijkdom. Wandkleden met processies die meer vertellen over degenen die er begraven werden. Verhalen van koninginnen, priesteressen en Noorse Godinnen... 

Het Osebergschip

Het Osebergschip is de blikvanger in het Vikingmuseum. Je loopt er bij binnenkomst recht tegenaan. Om het beter te kunnen zien kun je met een trap naar een soort uitkijkpunt. Foto's maken is dan weer net wat lastiger, vanwege het formaat en mede-toeristen. Het schip is gebouwd in het jaar 820 en gaat dus al een tijdje mee. Aan de rijke decoratie kun je aflezen dat het gebouwd moet zijn voor mensen met een hoge status. Al in 834 is het aan land gebracht en in gebruik genomen als grafschip. Helaas was het al voor een groot deel leeggeroofd toen het gevonden werd in de omgeving van Vestfold. Niettemin zijn er  tijdens de opgraving in 1905 een aantal voorwerpen gevonden die het verhaal vertellen van twee voorname vrouwen. Koninginnen misschien, of priesteressen.

Je loopt er bij binnenkomst recht tegenaan. 

Het rijk gedecoreerde schip is gebouwd voor mensen met een hoge status.

Een bijzondere begrafenis

In het schip waren twee vrouwen begraven in een houten grafkamer op het dek achter de mast. De dames kregen een schat aan grafgiften mee op hun laatste reis. Zo zijn er o.a. drie kunstig versierde sleeën en een houten kar gevonden. Naast vijf gesneden dierenhoofden op palen en vijf bedden waren er prachtige wandkleden, die mogelijk gediend hebben als bedekking voor de houten grafruimte.  Twee van de bedden waren bestemd voor de overledenen. Skeletten van vijftien paarden, zes honden en twee ossen zijn bewaard gebleven in het schip. Het bezit van paarden was voorbehouden aan de rijke klasse. Waren ze meegegeven voor de reis naar het Walhalla? Verder is er een runenstaf gevonden van meer dan twee meter lang. Het gebruik ervan is onbekend. De letterlijke vertaling van de nog zichtbare runen luidt: 'lite vis er menneske' (weinig wijs is de mens).

 

  

Drie sleeën gevonden in het schip

Twee hooggeplaatste vrouwen

De oudste vrouw was tussen de 70 en 80 jaar toen ze stierf. Ze leed waarschijnlijk aan kanker. De leeftijd van de andere vrouw wordt geschat op 50 plus. Ze had een gebroken sleutelbeen. Haar doodsoorzaak is onbekend.
De vrouwen lagen elk op een apart bed in de houten grafkamer op het dek. De rijk versierde bedden geven aan dat het hier om hooggeplaatste personen gaat. Bedden behoorden gewoonlijk niet tot de gangbare grafinventarisatie. En daaruit blijkt al dat er iets bijzonders aan de hand is.

De ene vrouw droeg een rode wollen jurk met een ruitpatroon en een fijne witte sluier. De andere een blauwe wollen jurk met sluier. Het is niet duidelijk wie de belangrijkste persoon was. Wel is zeker dat ze beiden een hoge  positie bekleedden.

Priesteressen

De vrouw in het grote bed zou een priesteres van Freya of Frigg kunnen zijn. Het feit dat er twee bedden gevonden zijn vertelt iets over de positie van de tweede persoon. De hoge status wordt geïmpliceerd doordat ze een eigen bed heeft in de grafkamer, smaller, maar prachtig versierd, getuigend van vakmanschap. De gedachte dat de tweede persoon was geofferd om de andere te begeleiden naar het land van de doden wordt niet door iedereen gedeeld. Dat zou af te leiden zijn uit het gebroken sleutelbeen, maar wordt tegengesproken door het eigen bed. Mogelijk gaat het om een familielid of een hoog-geboren priesteres, die ongeveer in dezelfde tijd gestorven is. Wel is men het er over eens dat er sprake is van verwantschap en dat het gaat om politieke of religieuze leiders.

Een leren etuitje

Dan is er nog een vondst om over naar huis te schrijven. Bij de oudere vrouw is een leren etuitje met cannabis gevonden. Van haar is bekend dat ze vanaf haar jeugd ernstig ziek was.  Op oudere leeftijd leed ze aan osteoporose en liep ze als gevolg van meerdere klachten waarschijnlijk mank en gebogen. Ze moet aan het eind van haar leven veel pijn gehad hebben. Gebruikte ze de cannabis als pijnstiller? Kon het bedoeld zijn om met de goden in contact te komen? Of was het textielvezel om kleding te maken?

Wandkleden

De belangrijkste vondst bestaat uit samengebundelde stoffen, waarvan het meeste bestond uit wandkleden. Samen met beddengoed en andere stukken kledingstof. Daarbij waren lange smalle repen stof, waarop figuren waren afgebeeld, rijdend, lopend, rijdend in wagens, maar ook oorlogsscènes.  Ze zouden gebruikt kunnen zijn bij feesten om ruimtes te decoreren.

In een van mijn bronnen lees ik dat de gevonden wandkleden wel eens de begrafenis van de twee vrouwen uit kunnen beelden. Dit omdat er sprake is van een processie, waarin twee vrouwen in een kar te zien zijn, die sterk lijkt op een van de karren die op het schip gevonden zijn. Kanttekening is dan dat dit soort precies werk onmogelijk uitgevoerd kan zijn tussen het overlijden en de begrafenis. Mogelijk is het een afbeelding van een eerdere begrafenis of misschien wel een mythologische en of religieuze scènes.

Priesteres van Freya

Het vermoeden rijst dat er in het Osebergschip een koningin begraven ligt. De oudere vrouw zou koningin Alfhild van de Yngling familie zijn. Een tweede bron noemt Åsa van de Ynglingclan als kandidaat. Mogelijk was ze een priesteres van de godin Freya. Zij is de Germaanse godin van de vruchtbaarheid, de liefde en de lust, daarbij is ze ook  een strijdster. 

Met name dieren spelen in de godinnen-cultus een belangrijke rol. Er zijn honden en paarden gevonden in het graf.  

In de afgebeelde processie op een van de wandkleden zijn veel vrouwen afgebeeld. De meeste zijn lopend of worden gedragen in wagens die door paarden getrokken worden. Er is één vrouw die het beeld domineert. Ze draagt een kap en lijkt schrijlings op een rood paard te zitten. Ze zou de godin Freya kunnen zijn.
Een kist met graan en appels, bessen en een slijpsteen wijst in in de richting van de vruchtbaarheidsgodin.
De mooi versierde processie wagen kan gediend hebben op de manier waarop de godin Nerthus langs boerderijen ging om symbolisch vruchtbaarheid te brengen op de velden.
Verder zijn er voorwerpen gevonden die met spinnen en weven te maken hebben. Maar liefst vier weefgetouwen zijn gevonden in het schip. Een half afgemaakt weefstuk heeft mogelijk toebehoord aan een van de vrouwen. Het lijkt erop dat alles wat nodig was voor weven en spinnen meegenomen was in het graf.
Het grote bed zou symbool kunnen staan voor de vruchtbaarheidsriten (heilige ritueel van het heilige huwelijk). Het is verwoest en in kleine stukjes gehakt terug gevonden.
Tot slot kan de houten kar gebruikt zijn voor vruchtbaarheidsrituelen. Met een dergelijke kar reed de 'godin' over de velden om het land te zegenen.

 

De houten kar die mogelijk gebruikt werd voor vruchtbaarheidsrituelen 

Achtergrondinformatie

Het grafcomplex is 250 jaar  gebruikt door het koninklijk Yngling geslacht in Noorwegen en Zweden. De oudere vrouw zou koningin Alfhild van de Yngling familie zijn. Zij was de vrouw van Gudrod the Magnificent, de Jager en mogelijk was ze een priesteres van de godin Freya. Ze is de moeder van Olaf Geirstad-alf. 

In een tweede bron wordt een andere kandidaat genoemd voor het koningsgraf. Ze wordt Åsa van de Ynglingclan genoemd. Het kost even tijd om het plaatje rond te krijgen. 

De centrale figuur in dit verhaal is een koning. Zijn naam is Gudrod Halfdansson, de 'Geweldige'. Sommigen noemen hem de Jager. Zijn eerste vrouw is Alfhild. Na haar dood omstreeks 810 stuurt Gudrod zijn mannen naar koning Harald Roodbaard om de hand te vragen van zijn dochter Åsa. Deze wordt hem geweigerd maar daarom niet getreurd. De koning brengt een leger bijeen en verslaat haar vader en broer. Hij verovert zijn bruid dus met geweld. Zij wordt zijn tweede vrouw tegen wil en dank. Omstreeks 810 krijgen ze een zoon. Gudrud  sterft een jaar na zijn geboorte en zijn moeder voedt hem bij haar eigen familie op. Åsa van de Ynglingclan is de moeder van Halfdan de Zwarte en de grootmoeder van Harald Schoonhaar. Zij sterft rond het jaar 837.

Ten tijde van het sterven van Alfhild was het schip nog niet gebouwd. Is koningin Åsa de grootste kanshebber voor de rol van koningin-priesteres? Het zal altijd een raadsel blijven :-). 

Adres

Vikingskipshuset, Huk Aveny 35, Bogdø (bus 30 vanuit Olso).
In dit museum zijn de best bewaarde Vikingschepen te bezichtigen, samen met de voorwerpen van de grafschepen van Oseberg, Gokstad, Tune en Borre.

Bronnen

Folder Vikingschip Museum
Vikingskipene - UiO: Museum of Cultural History, University of Oslo
Roles of the Northern Goddess - Hilda Ellis Davidson
Goden en sjamanen in Noordwest-Europa - Linda Wormhoudt
Seidr - Het Noordse pad - Linda Wormhoudt
The Viking Serpent - Harald S. Boehlke
Heimskringla or the lives of the Norse Kings - Snorre Sturlason

Websites

https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Osebergschip
https://www.khm.uio.no/english/visit-us/viking-ship-museum/exhibitions/oseberg/skeletons.html
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Ynglinge
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Gudrod_Halfdansson
https://en.m.wikipedia.org/wiki/%C3%85sa_Haraldsdottir_of_Agder
https://thornews.com/2018/01/11/the-confusing-horned-helmets-depicted-in-the-oseberg-viking-age-tapestries/
https://thornews.com/2018/01/23/who-was-the-exceptionally-powerfully-built-viking-buried-in-the-gokstad-ship/
https://thornews.com/2017/11/20/the-puzzling-animal-head-posts-found-in-the-oseberg-viking-ship-grave/
https://thornews.com/2013/04/07/the-oseberg-ships-mystical-runic-inscriptions-man-knows-little/
https://thornews.com/2014/06/19/found-cannabis-in-viking-ship-grave/

Een bezoek is de moeite waard

Het geluk is met mij: een zonnige dag met een speciale verjaardag in het stadje Tholen. Niet in de buurt, en als we er toch zijn kunnen we best even de Grote Kerk bezoeken waar de mummies gevonden zijn. Gaan we gewoon een uurtje eerder van huis.  De mummies worden bewaard in de kelder waar ze ontdekt werden, en deze is ontoegankelijk voor publiek. Dichtgemetseld als ik het goed heb begrepen. In de digitale presentatie van de kerk komt een opname langs. Bij Omroep Zeeland is een kort filmpje te vinden*. Maar er blijft genoeg over om te bewonderen in deze bijzondere kerk. Tussen koor en schip is een scheidingswand geplaatst waardoor ik bij het binnenkomen even gedesoriënteerd ben. We komen als eerste terecht in het koor. Even de hoofdingang gemist :-). Daar wordt onze aandacht in één oogopslag getrokken naar vier donkerrode pilaren, aan de bovenkant getooid met een prachtig versierde groene rand. Die pilaren geven het koor een heel speciale sfeer, mede door de sporen van oude fresco's, die bewaard gebleven zijn. Het geheel kwam onder een kalklaag tevoorschijn tijdens een restauratie. In de ruimte op de vloer tussen de pilaren vinden we een aantal zerken met de namen van de familie Van Vrijberghe. Van dat oude Magistratengeslacht zijn dus 21 stoffelijke resten gevonden in de kelder van een 'tegen het noorderschip aangebouwde kapel'. Door de klimatologische gesteldheid in de grafkamer zijn die a.h.w. gemummificeerd (ik citeer). De digitale presentatie verklapt nog een aantal dingen die ik anders misschien over het hoofd had gezien. Zo hangt er in het koor een bord met de tien geboden. Volgens een legende zou het aangespoeld zijn na het vergaan van de stad Reimerswaal. Dat is het niet, want ze hebben het uitgezocht. Ik opteer altijd voor het leukste :-). Verder zijn er in de Preekkerk (dus het gedeelte van schip en transept) een aantal grafstenen te vinden waarvan de hoeken versierd zijn met de symbolen van de vier evangelisten. Daar zou je ongemerkt overheen lopen als je het niet wist. Tot slot was het ontwerp van het koor groter dan de uiteindelijke bouw. Aan de kooromgang is wel begonnen, maar deze is deels afgebroken en deels niet gebouwd. Zo komt het dat je aan de buitenkant van de kerk de pilaren ziet die aan de binnenkant hadden moeten staan. Voor mij geldt: dat wat je niet weet zie je snel over het hoofd. Wat ook bijzonder is, is dat de kerk in het eerste kwart van de 16de eeuw een Librije had, net als in Zierikzee en Zutphen. De Grote of Lieve Vrouwenkerk heeft al met al heel wat te bieden. Een bezoek is de moeite waard. Naar energielijnen heb ik dit keer niet meer gezocht :-).

In de presentatie van de kerk is een opname van een paar mummies te zien. 

De pilaren zijn beschilderd met meekrapverf

De bovenrand is prachtig versierd

Fresco van het Lam Gods met kruisvaan

Een tweede afbeelding van het Lam Gods met kruisvaan

Achterkant van het tien gebodenbord (aan de zuidzijde van het koor)

Grafzerk van een lid van het Thools Magistratengeslacht Vrijberghe 

Marcus als de gevleugelde leeuw

Lucas als de gevleugelde stier 

Mattheus als de gevleugelde engel

Johannes als de gevleugelde adelaar 

De pilaren van de onvoltooide kooromgang zijn zichtbaar in de buitenmuur

* Naar dit filmpje heb ik eerder verwezen in een eerder blog over de mummies in het dorpje Almen

Noten

Andere blogjes over plekken waar mummies gevonden zijn:
Almen: In de kelder is het donker

Wieuwerd: De mummies van Wieuwerd