Sint Thomasluiden: een oude midwintertraditie in Katlijk
Door Joke Visker - december 11, 2021
In Katlijk staat een kerkje met een losse klokkenstoel. Het is in dit dorp dat het Sint Thomasluiden nog jaarlijks plaatsvindt. De klokken worden tussen 21 december en 1 januari geluid. Het zijn de kortste en donkerste dagen van het jaar. De bevolking probeerde daarmee de kwade geesten te verjagen. Pogingen om de traditie uit te bannen zijn niet gelukt. Er is wel een concessie gedaan. De klokken mogen 's nachts niet luiden. Dus vanaf 10 uur 's avonds tot 7 uur 's morgens heerst er rust...
De klokkenstoel bij Katlijk
Een kerkje met een klokkenstoel
Al in 1254 stond er een kapel in Katlijk. Daarom heen ontstond een buurtschap en die buurtschap kreeg in 1525 een eigen kerk. Dat was een zogenoemde zaalkerk. Zoals het woord al aangeeft had het de vorm van een zaal. Er kwam geen kerktoren, maar een klokkenstoel. Die stond oorspronkelijk ten noorden van de kerk op het kerkhof. Omdat het er bij het Sint Thomasluiden nogal vrolijk aan toe ging vond men dat wat minder gepast. Dus op het moment dat de klokkenstoel aan vervanging toe was is deze verplaatst. Dat was in 1930. Nu staat de klokkenstoel buiten het kerkhof.
Het zaalkerkje is rond 1550 gebouwd
De klokkenstoel staat nu buiten het kerkhof
Loshangende touwen en niemand in de buurt
We zijn er op een stille maandagmorgen. Loshangende touwen en niemand in de buurt. Maar toch... je roept met zo'n actie natuurlijk wel een reactie op. Dus hielden we ons netjes aan de geschreven en ongeschreven regels. Niet tijdens het klokluiden onder de klok te gaan staan. En ook niet in een opwelling aan een touw trekken. Het is als we er zijn nog lang geen midwinter, dus valt er ook weinig schrik aan te jagen 😉.
Een oude traditie
Het Sint Thomasluiden stoelt op een oude traditie. 21 december is de dag waarop de winterzonnewende plaats vindt. Het is ook de naamdag van de heilige Thomas. Dat is de reden waarom er gesproken wordt van Sint Thomas luiden. Tot op heden heeft de traditie stand gehouden in Katlijk en Oudehorne (1).
De klokken worden tussen 21 december en 31 december geluid om de kwade geesten verjagen. Het geloof was dat die geesten ervoor zorgden dat de dagen korter werden. De goden gunstig stemmen en de kwade geesten verjagen volgen elkaar in december geruisloos op. In figuurlijke zin dan. Want klokken luiden vindt allerminst geluidloos plaats 😉.
De klokken mogen door iedereen geluid worden en de mensen uit het dorp lossen elkaar af om het luiden gaande te houden. Je kan je voorstellen dat niet iedereen even blij was met het voortdurende lawaai. Je moet de kunst verstaan om de klokken goed op elkaar af te stemmen en dat vereist ervaring. Wie die kunst verstaat mag meedoen met de jaarlijks georganiseerde Sint-Thomasluiden-manifestatie en wel in traditionele kledij. Dan is de eer aan de ervaren Katlijker klokkenluiders aldus de website over het Sint Thomasluiden.
Voor het luiden van de klokken moet je de kunst verstaan om ze goed op elkaar af te stemmen
Niet uit te bannen
Overigens zijn er wel pogingen gedaan om de traditie uit te bannen. Zo zijn de klepels in 1893 verwijderd om het luiden tegen te gaan (2). Maar met twee boekweitklepels kun je ook prima luiden moet de bevolking gedacht hebben.
Over die term moest ik even nadenken. Wat moet ik me voorstellen bij een boekweitklepel? Na wat zoekwerk vind ik een mooi plaatje met onderschrift: Klepel, oud handgereedschap voor het dorsen van graan'. Deze bestaat uit twee met elkaar verbonden stukken hout. Dat brengt me bij de dorsvlegel. Met andere woorden: je hebt alleen maar een stok nodig om mee te slaan...
Tegenwoordig stimuleert de gemeente Heerenveen de traditie door het geven van een subsidie. Het kan verkeren dus.
Van plúslieden naar Sint Thomasluiden
In oude tijden werd het ook wel 'plúslieden' genoemd. De gedachte daarachter is dat de lucht plús moest worden geluid. Het plúslieden zou de lucht reinigen, dus zuiveren van boze geesten (Friese volksgebruiken weerspiegeld). Zou daar de uitdrukking 'het is hier niet pluis' vandaan komen? Misschien is hier een voorchristelijke traditie omgedoopt van plúslieden naar Sint Thomasluiden?
De omgedraaide wereld
In het boek De Volksverhalen van Jan ter Gouw lees ik dat de schoolmeester op Sint Thomas door de kinderen werd buiten gesloten. Hij mocht de school niet eerder in voordat hij hen een dagje vrij gegeven had. Voorwaarde was dan natuurlijk wel dat de kinderen eerder op school waren dan de leerkracht. Een traktatie kon een aanvullende beloning zijn naast het dagje vrij.
Je kon dit oude gebruik bij je meerderen inzetten om je wensen vervuld te krijgen. In ieder geval moest er door de buitengeslotene of de 'gevangene' een tegenprestatie geleverd worden. Daar had je vroeger in Noord-Brabant de gelegenheid voor op 21 december. In België heette het ‘Sluiterkesdag’. Ook daar werden leraren en werkgevers buitengesloten tot ze getrakteerd hadden of tegenprestaties geleverd hadden. Op Sint Thomas werden de rollen omgedraaid...
De energie
De plaats waar de kerk en de klokkenstoel staan ademt een hele stille energie. Dat merk je eigenlijk al direct als je er aankomt. Het lijkt alsof de stilte zich uitspreidt over de omgeving. Hierbij moet wel aangetekend worden dat er niemand is die de rust verstoort op deze stille maandagmorgen. Zelfs wij niet 😉.
Adres
Kerkelaan 20, Katlijk (Katlijk ligt bij Heerenveen).
Website: http://www.thomastsjerke.eu/
Extra informatie
Het kerkje is in 1525 gebouwd. In 2025 bestaat het dus 500 jaar. Dit jubileum gaat groots gevierd worden. De plannen voor 'Kerkje Katlijk 500' zijn in de maak. Houd de website in de gaten!
Noten
* (1) Beide dorpen liggen bij Heerenveen.
* (2) Op 22 december 1893 op last van het gemeentebestuur van Heerenveen.
Gerelateerde blogs
Gedachteloos zing ik het kerstliedje mee: Rudolph, the Red-Nosed Reindeer. Naadloos ga ik over naar het liedje Do, a deer, a female deer uit The Sound of Music. Altijd gedacht dat het mannetje Rudolph de arrenslee voorttrok. Maar Rudolph blijkt een eigentijdse versie. Ooit bracht het vrouwelijke rendier tijdens midwinter de zon terug tussen haar hoorns. Ik lees erover in een artikel van Gather Victoria. Haar verhaal gaat over de hertenmoeder-godin uit lang vervlogen tijden...
Een van de functies van Sinterklaas was die van huwelijksmakelaar. Naast kindervriend was hij in het verleden ook 'hylikmaker'. Daarbij speelde de speculaaspop een belangrijke rol. Je gaf een 'vrijer' aan degene waar je een oogje op had. Als je dus rond 6 december een koek kreeg in de vorm van een pop gold dat als stille liefdesverklaring. Harten van marsepein waren er ook. Als je ze allebei kreeg was de boodschap niet mis te verstaan...
Bronnen
Gouw, Jan ter, De Volksvermaken, naar de oorspronkelijke uitgave herdrukt door de Vereniging "Vrienden van het Amsterdam-boek", 1970, p. 256, 310
Hij verwijst naar C.R. Hermans (Geschiedkundig Mengelwerk over de Provincie Noord-Braband Deel I en II. [ O.a. in deel I: Joannes de Beka; Simon Pelgrom, overste der Wilhelmieten; Oorsprong van 's-Hertogenbosch; Volksbegrippen en volksgebruiken; Brabantse muntplaatsen, Penningen).
Ven, D. J. van der, Friese volksgebruiken weerspiegeld in Europese folklore, 1970, p. 74, 546
Websites
Geplaatst in Kerkje Traditie Winterzonnewende
Reacties
Een reactie posten