Rudolph the Red-Nosed Reindeer

Rudolf is een bedachte personage in een kerstverhaal. Hij heeft een grote, rode neus, die 's nachts licht geeft. Daar wordt hij mee geplaagd. Vanwege die lichtgevende neus vraagt de Kerstman hem te hulp in een mistige nacht. Rudolf krijgt de leiding over de acht rendieren die de slee trekken en is sinds die tijd (1939) niet meer weg te denken als hoofdrolspeler. De inhoud van het liedje kende ik niet. Het is duidelijk dat ik gewoonlijk niet verder kom dan de eerste regel.

Het vrouwelijke rendier

In het bekende liedje uit de Sound of Music (1965) speelt het rendier alleen in de eerste zin een rol, verwijzend naar de zangnoot do van het do-re-mi. De rol van het vrouwelijke rendier is minder bescheiden dan je zou denken. Wat maakt haar zo bijzonder?
Ten eerste heeft ze evenals als haar mannelijke soortgenoten een gewei. Het bestaat uit lange, naar voren gerichte takken, die een beetje op een schep lijken. Haar gewei is dan wel kleiner dan dat van het mannetje, maar ze werpt het niet af na de paartijd (oktober). Zo kan ze het voedsel voor haar jong veilig stellen als er hongerige mededingers op de loer liggen. Ze is de leidster van de kudde. 's Winters valt ze op met haar gewei, totdat ook zij het afwerpt.  Het geeft haar een tijdelijke koninginnen- status als je het mij vraagt.



Drie maal rode mantels en witte baarden

Er zijn drie kandidaten die rond midwinter door de lucht reizen met een rode mantel en een witte baard. Het vervoer varieert van paarden tot een arrenslee.
De oudste kandidaat is de Scandinavische god Wodan. Hij is de oppergod van de Germaanse goden. Zijn attribuut is de speer met de naam Gungmir. De betekenis ervan is: 'Ga snel'.
Wodan draagt een lange witte baard. Gekleed in een rode mantel en een hoed met een brede rand reist hij op zijn schimmel Sleipnir door de donkere luchten. Het bijzondere aan het dier is dat het acht poten heeft. Misschien om te benadrukken dat het heel hard kan 'draven'? Sleipnir kan zo snel rennen als de wind. Het paard doet zijn naam 'Sluip snel' met recht eer aan.
Wodan deelt geschenken uit aan mensen die een beloning verdiend hebben. Zijn twee raven Huginn en Muninn luisteren voor hem door het rookgat. In andere verhalen neemt een knechtje die taak over. Hier is het Eckart, die voor Wodan door de rookgaten van de huizen kijkt. Van rookgat naar schoorsteen is maar een kleine stap.

De rode mantel en de witte baard zien we terug bij zijn twee opvolgers: Sinterklaas en de Kerstman. Net als Wodan reizen zij door de lucht. De goedheiligman berijdt een witte schimmel, de kerstman laat zich vervoeren in een arrenslee die getrokken wordt door acht rendieren. Rudolph wordt daar als negende en leider van het span aan toegevoegd.
Rijden door de lucht garandeert een snelle aflevering van cadeautjes en schoorstenen zijn goed herkenbaar op de verschillende daken.

Het feest van Sinterklaas stamt uit de Middeleeuwen. Het is het meest bekend in het noordelijke deel van Europa. De datum van zijn verjaardag valt samen met de kerkelijke feestdag van de bisschop van Myra. Sinterklaas komt van overzee uit Spanje. Eenmaal aan land rijdt hij net als Wodan met zijn schimmel door de lucht. De speer is vervangen door een staf. Ze delen de rode mantel en de witte baard.


Op de valreep sta ik tijdens een bezoek aan een tentoonstelling in het Catharijne Convent (Utrecht) oog in oog met de heilige Nicolaas in een tabernakelschrijn. Deze werd geopend op zondagen en sommige feestdagen. Door de ontbrekende deurtjes is de schrijn net niet compleet. De scènes op de luiken stellen momenten uit zijn leven voor. Links de inwijding tot priester en de inzegening tot bisschop, rechts zijn twee legendes in beeld gebracht.
De eerste legende gaat over drie geredde onschuldigen. De tweede over drie onterecht veroordeelde veldheren. De drie veldheren Nepotianus, Ursus en Apilio zijn op uitnodiging van Nicolaas in Rome (of Myra).  Ze zijn getuige van de redding van drie onschuldige mensen. Terug in Constantinopel worden ze door de keizer zelf met eer ontvangen. Ze worden op hun beurt door jaloerse hovelingen beschuldigd van verraad. Zo komen ze terecht in de gevangenis. In hun wanhoop smeken ze de heilige Nicolaas om hulp. Nicolaas verschijnt na hun gebed om hulp in een droom van de keizer. Deze laat ze daarop in vrijheid gaan. 
Er zijn trouwens meer dan 20 legendes over de goedheiligman bekend.

Het mag duidelijk zijn dat de bisschop van Myra niet vereenzelvigd kan worden met de 'wildemannen' die in de donkere dagen het luchtruim onveilig maakten. Maar soms gaan dingen zoals ze gaan en versmelten twee figuren in één tot een mythisch persoon. Zelfs de dag waarop het feest gevierd wordt valt samen met de naamdag van de heilige. Toch is die witte schimmel niet weg te denken bij het oude kinderfeest. De oude Sint wordt traditioneel nog altijd door ons op het paard geholpen 😉.
De Kerstman bestrijkt een groter deel van Europa. In  Engeland brengt Father Christmas sinds de zeventiende eeuw cadeautjes voor brave kinderen. Zijn woonplaats werd gesitueerd op de Noordpool. Het feest verspreidde zich naar Frankrijk (Père Noël) en Spanje (Papá Noel). In het laatste geval komt dat goed uit, want als de goede gever uit de buurt zou komen is de kans dat je hem tegen het lijf loopt groot.
In Amerika is de kerstman een soort dubbelganger van onze Sinterklaas. Hij werd geïntroduceerd door emigranten in de achttiende eeuw. De naam Santa Claus is afgeleid van Sinterklaas en 'meegenomen' uit Nederland. Father Christmas versmolt daar in de loop van de tijd met Santa Claus.
Naast de gemeenschappelijke kenmerken vallen de verschillen in uiterlijk op. Zet maar eens een vrolijke kerstman met een bolle buik naast de oude man met staf en mijter zoals wij de figuur van Sinterklaas kennen. Er bestaat geen twijfel over wie we voor ons hebben 😉.

Waar wil ik nou met dat vrouwelijke rendier naar toe?

'Lang voordat de kerstman op zijn vliegende rossen door onze mythische luchten vloog, was het het vrouwelijke rendier dat de slee van de zonnegodin trok bij de winter-zonnewende' lees ik in een bijzonder interessant artikel. Met de zon tussen haar gewei vloog ze door de donkerste nacht van het jaar en bracht symbolisch het licht terug. 
In de noordelijke helft van de wereld werd het vrouwelijke rendier gezien als symbool van vruchtbaarheid en moederschap. Bij de cyclus van de natuur hoort ook het sterven en weer opnieuw geboren worden. Het vrouwelijke rendier bracht in het donkerste deel van het jaar de zon weer terug. Het artikel is prachtig geïllustreerd en legt een relatie met vrouwelijke sjamanen. Het is een nieuwe, boeiende gedachte dat er vóór de tijd van de drie bovengenoemde mannelijke figuren die optreden rond de midwinternacht, een vrouwelijke versie met dezelfde symboliek bestond. Ze had de vorm van een oude hertenmoeder-godin en bracht de leven-gevende zon net op tijd terug.
Zelfs het geven van geschenken door de schoorsteen vinden we in haar verhalen terug. Het zijn sjamanen, die met haar meereizen, 'gekleed in rode pakken met witte vlekken'. Ze zouden de wit-met-rode paddenstoelen verzamelen en 'ze vervolgens via de schoorstenen als geschenken op de winter-zonnewende afleveren'. Hoe mooi is dit verhaal als aanvulling op de bekendere versies van Wodan, Sinterklaas en de Kerstman. Het vrouwelijke rendier als draagster van de zon.

Dat hert droeg een lichtend kruis tussen zijn gewei

En hoe leuk is het om de legende van Sint Hubertus in dit licht nog eens te lezen.
Tijdens de jacht stuitte hij op een hert met 'een lichtend kruis tussen het gewei'. Het dier raadde hem dringend aan zich te bekeren tot het geloof. Zo niet, dan zou hij 'terstond ter helle dalen'  
Het ene hert droeg de zon tussen haar hoorns, het andere een lichtgevend kruis tussen zijn gewei.
De moedergodin maakte plaats voor mannelijke opvolgers en Rudolph trekt nu de arrenslee 😉.