De kerk van Doesburg: De rode haan en de zwarte hand
Door Joke Visker - november 03, 2021
In het stadje Doesburg staat een oude kerk. We komen er spontaan terecht. Als we er om heen lopen trekt de omlijsting boven de deur aan de noordkant onze aandacht. Erboven zijn mythische wezens afgebeeld en vanuit een hoekje houdt een groene man toezicht op de straat. Op een van de buitenmuren is een geheimzinnige zwarte hand boven in de muur gemetseld. Reden genoeg om terug te gaan op het moment dat de kerk zijn deuren geopend heeft...
De rode haan en de zwarte hand
In de daklijn van de muur van de consistorie links van het koor is een steen met een zwarte hand ingemetseld. Ik heb erover gelezen in het boek Magie langs de IJsel van Dick van den Dool. Maar dan moet je natuurlijk wel onthouden waar die hand te vinden is. Het kost ons een aantal rondjes rond de kerk voordat we hem weten te traceren 😉. Op zich is de combinatie zwart en links al iets om over na te denken. Ik ervaar het als een afwerend gebaar alsof het gebouw beschermd moet worden.
De rode haan staat symbool voor iets in brand steken. Het lijkt alsof het vuur vrij spel had op de plaats waar de kerk gebouwd is. In 1483 is de kerk " t'zaemen met haer tooren t'eenemael door den brand neder-gestort". In 1487 werden toren en kerk opnieuw door blikseminslag getroffen. Er bleef letterlijk niets van over: “van den tooren en kerk niet en heeft overigh gelaeten dat eenighsins van ’t vuyr konde verteerd worden”. In 1532 werd de kerk in de huidige vorm opgebouwd. Een blikseminslag met brand volgde in 1547. De toren werd in brand geschoten door de Fransen in 1672, en in 1717 sloeg de bliksem weer in. Een smeekbede om bescherming kan ik me wel voorstellen.
In 1783 werd de eerste bliksemafleider van Nederland op de toren van Doesburg geplaatst. Vanaf die tijd heeft de 'rode haan' de kerk en toren verder met rust gelaten. Torenbranden waren dus vanaf dat moment gelukkig verleden tijd (1). Op de website van Historiek lees ik dat de kerk van Doesburg 'het hemelvuur lijkt aan te trekken'. Dick van den Dool legt in zijn boek een relatie tussen de vuurdestructie op een plek en aanwezige natuurkrachten.
Blikseminslag werd in oude tijden gezien als een straf van de goden. Wie kent niet de verhalen van de woedende Germaanse god Thor die zijn hamer door de lucht slingerde? Daarmee veroorzaakte hij donder en bliksem. Hoe groot was de angst voor het vuur uit de hemel? Daar komt vast de uitdrukking 'de weergoden gunstig stemmen' vandaan.
Ik denk zomaar dat de ingemetselde steen met de zwarte hand gerelateerd is aan de blikseminslag die de toren in 1547 trof. Temeer daar naast en onder het handje metseltekens zijn aangebracht met een vergelijkbare symboliek.
Het 'handje van Haanappel' in de muur
Het handje van Haanappel
In de de volksmond staat de steen bekend als het handje van Haanappel. Het jaartal 1781 in deze legende roept raadselen op...
Stadsleidekker Jacobus Haanappel kon in 1781 ternauwernood kon ontsnappen aan een brand in de toren. In het ene verhaal probeerde hij de brand te blussen en klom naar boven, in het andere verhaal was hij boven in de toren aan het werk. Rook en vuur beletten hem om via de trap naar beneden te vluchten. Hij wist zich te redden door langs het klokkentouw naar beneden te glijden. Met geschaafde en verbrande handpalmen en voetzolen kwam hij op de grond terecht. Zijn handen werden gekoeld in de klei van bouwlieden die aan het werk waren.
Zijn hoogzwangere vrouw kreeg de schrik van haar leven bij het zien van de verbrande handpalmen. Het zoontje dat kort daarna geboren werd kreeg na een paar weken in allebei zijn handjes een donkere eeltplek. Het moet wel te maken hebben gehad met de schrik bij het zien van de verbrande handpalmen van zijn vader. Deze bijzondere (genetische) huidafwijking komt nog steeds in deze familie voor.
De afdruk van de hand in de kerk
Metseltekens
Naast en onder de hand zijn in het metselwerk figuren aangebracht in een afwijkende steenkleur. Links van het raam onder de zwarte hand is een omgekeerde odalvorm aangebracht (ᛟ). Rechts van hetzelfde raam zijn er V-vormen met de punt naar links te vinden die tegen de steunbeer aan lopen. Mogelijk hebben ze deel uitgemaakt van een groter patroon.
Rechts naast het grote raam in het koor is een kruisvorm zichtbaar. Dat is een zogenaamd maalkruis (ᚷ) Het maalkruis wordt wel gezien als een voorloper van het Andreaskruis. Dit is een beschermingsteken tegen blikseminslag. In het runen alfabet is het de zevende letter (G) met de betekenis van Geluk. Dus je kan hier een dubbele betekenis aan hechten. De odalvorm is niet echt een beschermingsteken, maar duidt op eigendom en bezit, familie en (rol in de) gemeenschap. Op de onderstaande foto's zijn de metseltekens zichtbaar (2).
Links van het raam een omgekeerde odalvorm
Rechts van het raam twee V-vormen tegen de steunbeer
Links: een omgekeerde odal vorm, rechts: een maalkruis links naast het raam
Bescherming aan de buitenkant van de kerk
In de omlijsting van de drie toegangsdeuren zijn dierenkoppen en mensenkoppen gebeeldhouwd. Aan de noordkant grijnst een groene man ons beminnelijk toe. Wat doen deze mythische of voorchristelijke wezens aan de buitenkant van de kerk? Zijn ze er om af te schrikken of om ons te beschermen?
Een groene man grijnst ons beminnelijk toe
Mythische wezens in de omlijsting van de deur (noordzijde)
Pilaren
Binnen zijn er bijzondere pilaren, die dateren uit ongeveer 1600. Aan de westzijde (torenzijde) staan de twaalf artikelen van de Apostolische Geloofsbelijdenis, op de oostzijde (koorzijde) staan de bijbehorende bijbelteksten. Op de rechterfoto is een restant zichtbaar van een beeld van Johannes de Doper.
Links: rode pilaren als blikvanger in de kerk Links: is dit het hoofd van Johannes de Doper?
Een oude muurschildering
De muurschildering van de heilige Agnes dateert vermoedelijk uit het eind van de vijftiende eeuw. Ze is afgebeeld met lang haar. Omdat ze weigerde te trouwen met een voorname Romein die zich niet tot het Christendom had bekeerd werd ze naakt naar een bordeel gestuurd om haar wil te breken. Haar haar werd zo lang dat het haar naaktheid bedekte.
Volgens een andere legende kon ook het vuur haar niet deren. Daarna zou ze zijn onthoofd. In haar linkerhand heeft ze een zwaard. Waarschijnlijk stelt de figuur met het boek in haar handen naast haar ook Agnes voor. Je vindt ze aan de linkerkant van de afbeelding.
Aan de linkerkant twee vrouwenfiguren die beide Agnes voorstellen
De tien geboden
Een beetje verstopt aan de zuidkant van de toren is nog een stukje tekst bewaard gebleven van de tien geboden. De tekst is er in 1588 opgeschilderd en bij de laatste verwoesting beschadigd. Het woord ezel is nog herkenbaar.
Ende gij en sult niet begeeren uwes (...) nog sijns ezels (...)
Waarnemen
Al tijdens de verkenning van het stadje is de uitstraling van de kerk op een behoorlijke afstand waar te nemen. Vanaf de hoek van de Boeckholtstraat / Kerkstraat tot aan de voormalige Gasthuiskerk op de hoek van de Bergstraat / Gasthuisstraat ervaar ik een merkbaar andere sfeer of energie, hoe je het wilt benoemen. Halverwege de Kerkstraat in lijn met de toren is dat eveneens het geval.
In de kerk zijn de contouren van de eerste Romaanse kerk in de vloer terug gebracht. De lengte ervan was ongeveer 15 meter. Een heel klein kerkje dus vergeleken met de 75 meter die de huidige kerk meet.
Op het moment dat wij er zijn wordt de markering aan het oog onttrokken door twee vloerkleden, maar een klein stukje bij het middenpad is nog zichtbaar.
Ik ga een tijdje rustig zitten op de plaats waar het oorspronkelijke koor zich bevond en merk dat mijn benen zwaar worden, alsof ze zo de grond in kunnen zakken.
Vanuit de plek waar ik zit kijk ik op tegen het lichte koor van de huidige kerk. Het voelt alsof ik van het donker naar het licht kijk.
Op het kruispunt van de middellijn met de deuren (zoals die getekend staan op de plattegrond van de Romaanse kerk) is eveneens een duidelijke energie waar te nemen.
Aan de buitenkant van de kerk zijn er een paar punten die er uit springen. Zo is voor mij de noord-west hoek van de toren sterk voelbaar en sta ik wat langer stil aan de zuid-oostkant van het koor.
De plattegrond met de markering van de Romaanse kerk
Adres
Grote of Martinikerk: Kerkstraat 4, 6981 CM Doesburg
Geschiedenis
De voorganger van de huidige kerk werd in 1340 verwoest bij een overstroming. De nieuwe kerk, ook gewijd aan Sint Maarten, werd in het hart van de stad gebouwd. In de huidige vorm dateert de kerk uit de periode 1490-1530. Groter, mooier en rijker afgewerkt en dat is terug te zien.
De geschiedenis van de kerk is te vinden in een expositie in de noordbeuk. Daar staat ook een maquette van het gebouw. Bij die maquette is de afdruk van het handje van Haanappel en een bord met de legende te vinden.
Noten
(1) Op 15 april 1945 is de toren van de kerk opgeblazen en een deel van de kerk opnieuw verwoest door de terug trekkende Duitse troepen. Een dag voordat Doesburg bevrijd werd.
Tijdens de restauratie van de schade die de kerk daarbij opliep zijn de fundamenten van de Romaanse kerk terug gevonden.
(2) Op deze site van metseltekens vond ik bij thuiskomst foto's waarop deze figuren gemarkeerd zijn.
Bronnen
Informatieblad kerk
Dool, Dick van den, Magie langs de IJssel, 2007, p.20, 21, 61
Websites
https://nl.wikipedia.org/wiki/Othala (odalrune)
Verwezen wordt naar: Buisman, Jan, Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen, 2000
Geplaatst in Kerk Krachtplaats legende
Leuk! ik ga zet Doesburg op mijn bezoeklijstje. Ik vind de bloemen boven de noorddeur ook interessant het doet me denken aan een video van Rory Duff. Die in een kerk aan de bloemen aan het plafond meende af te lezen waar de leylijnen liepen en de sterkte van de energie was vertegenwoordigd in het aantal petals. Dank je.
BeantwoordenVerwijderenLeuk! Zeker gaan als je in de buurt bent. Ik ga de video bekijken, dank voor de tip!
BeantwoordenVerwijderenWat een bijzondere kerk!Ga er zeker naar toe mocht ik in de buurt zijn.
BeantwoordenVerwijderenLeuk Ineke!
BeantwoordenVerwijderen