De Abdij van Loosduinen en het raadsel van de legende
Door Joke Visker - december 29, 2020
De abdijkerk in Loosduinen is ooit wereldberoemd geweest. Dat heeft te maken met de legende van een gravin die 365 kinderen op één dag baarde. En dat allemaal omdat ze een bedelares met een tweeling had beschuldigd van ontrouw. Het verhaal is in zeventien oude bronnen opgetekend. En natuurlijk overleefden ze de geboorte niet. In de kerk hangt een wandbord ter herinnering aan de gebeurtenis, compleet met de twee koperen bekkens waarin de kinderen op de dag van hun geboorte zijn gedoopt...
Wandbord met de legende van Margaretha van Hennenberg
De verkenning
De abdijkerk van Loosduinen is een overblijfsel van een Cisterciënzer vrouwenklooster. De grond voor het klooster is rond 1229 door graaf Floris IV en zijn vrouw Machteld van Brabant geschonken. Haar jongste dochter Margaretha speelt de hoofdrol in dit verhaal.
De schenking betrof de hofstede 'Losdun', waarbij je je een verzameling van hoeven voor moet stellen, die in het bezit waren van de voorouders van de bovengenoemde graaf. Er was ook een houten hofkapel, waar al in 1186 het huwelijk van graaf Dirk VII met gravin Aleid van Kleef plaatsvond. Die kapel stond er dus al een tijdje. De kerk en het klooster werden gebouwd op het erf van deze grafelijke kapel. De kapel zelf was een mooi begin voor het klooster, dat bestemd was voor adellijke nonnen. Met de voorgeschreven eet- en slaapgelegenheid kon het klooster gesticht worden.
Zowel bij de bouw van het klooster als de stenen kerk waren Vlaamse monniken betrokken en de dienstverlenende taken werden uitgevoerd door boeren, tuinders en ambachtslieden. Zo ontstond het dorp Loosduinen.
Plattegrond klooster
Foto Museum De Korenschuur Loosduinen (met toestemming)
Geen pracht en praal voor deze Orde, maar eenvoud en schoonheid in vormen, die je nog terug ziet in de buitenmuren van de kerk. Het gebouw valt op door de mooie vormgeving en wat mij vooral treft is de grootte van de voormalige abdijkerk. Zo'n grote kerk had ik niet in gedachten. Het is de oudste bakstenen kerk van Nederland (Holt). Je kan duidelijk zien dat er in twee stromen gebouwd is.
De kerk is groter dan ik in gedachten had
Je kan duidelijk zien dat er in twee stromen gebouwd is
Vanaf de buitenkant maken we alvast een aantal foto's voor een later moment. De klaverachtige vormen bij de deur die toegang geeft tot de toren vraagt aandacht. Ook zonder uitbundige versieringen ervaar ik de kerk als een mooi gebouw.
Het is het bekende verhaal. Het klooster is in 1572 verwoest maar ditmaal is de abdijkerk bewaard gebleven. En daarmee het verhaal van gravin Margaretha van Henneberg en de geboorte van haar meerling. De gravin stierf in 1276 en de legende is terug te vinden in maar liefst zeventien verschillende kronieken, daterend van de veertiende tot het begin van de zeventiende eeuw.
Versieringen in steen Klavervormig patroon
De legende
In de kerk hangt het beroemde wandbord met de legende van Margaretha van Hennenberg. Compleet met de twee koperen schalen die verwijzen naar de doop van de 365 kinderen die ze in één dag baarde.
Op een Goede Vrijdag in het jaar 1276 bracht de gravin om drie uur 's middags 365 kinderen ter wereld. Zowel Margaretha als de kinderen hebben de geboorte niet overleefd.
In de twee doopschalen zijn de kindjes nog tijdig gedoopt. De jongetjes met de naam Johannes in de ene, de meisjes met de naam Elisabeth in de andere. Op het wandbord staan ze genoemd als knechtkens en maagdekens.
Vanwege de legende zijn duizenden pelgrims naar de kerk getrokken. Het graf van Margaretha en de kinderen bevond zich in het achterste deel van de kerk en werd vooral bezocht door vrouwen die geen kinderen konden krijgen. Ze wasten hun handen in de doopschaal (of raakten die aan, de versies verschillen) in de hoop vruchtbaar te worden.
De twee koperen doopbekkens in het wandbord vervangen
het originele bekken , dat in de 16de eeuw verloren is gegaan.
Vreemd genoeg lees ik bij Holt alleen het verhaal van de geboorte en het sterfbed. Het verhaal van de vrouw met de tweeling ontbreekt. Wat staat er eigenlijk precies op dat wandbord? Het kost even moeite maar ik ben nieuwsgierig genoeg om dat uit te willen zoeken. Dus ga ik aan de slag met het vergroten van de tekst die ik redelijk kan volgen omdat ik weet waar ik naar zoek.
Op het bord staat het verhaal van de geboorte beschreven met daaronder de reden ervan. Ik vertaal het zo goed en kwaad als ik kan. Om later de volledig vertaalde tekst terug te vinden in het boekje 'Eens door Euroop vermaard' (p.10). De vertaling in het boekje lijkt iets moderner, maar de tekst komt overeen. Na afkomst en titels volgt het verhaal van de geboorte en de doop met daaronder de reden:
't Welk gebeurt is door eenen Arme Vrouw, die twee Kinderen van eender draght op haare Armen droeg, waar door deez Gravinne verwonderd zynde, sprak dat zulcks by eenen Man niet en mogte geschien, en heeft ze met schof fierlijke woorden alzoo verstoten. Waardoor deeze Arme Vrouw verstoort zynde; haar wenschte zoo veel Kinderen, tot eenderdragt te verkrygen, als'er dagen in een Jaar moge wezen: 't welk ook miraculeuselyk alzoo geschiet is'.
Moeder en kinderen zijn in de kerk begraven en op een bord boven de grafsteen was de volgende tekst vermeld: 'Hun aller zielen zijn gelijk met de ziel van hun moeder naar God terug gekeerd'; 'hun lichamen rusten onder deze grafsteen'. Die grafsteen is er bij mijn weten niet meer.
Het verhaal is duidelijk. De arme vrouw met de tweeling werd beschuldigd van ontrouw en wenste de gravin evenveel kinderen als er dagen in het jaar waren. In de tijd waar we het over hebben werd het krijgen van een tweeling als een teken van ontrouw gezien. Hoe verschrikkelijk ontrouw moet de gravin dan wel niet geweest zijn 😊.
Het wandbord met links de oud Nederlandse tekst
Rechts de Latijnse versie
De informatie in de officiële documenten beperkt zich tot het sterfbed na een ernstige ziekte op Goede Vrijdag van het jaar 1276. Om welke ziekte het gaat blijft onbekend.
De grote vraag is natuurlijk waar de oorsprong van de legende ligt. Er zijn verschillende theorieën over bedacht. Is er een vergissing gemaakt bij het getal? Hanteerde men een andere jaartelling? Was er mogelijk sprake van een miskraam in de vorm van een gezwel met kleine blaasjes ? (mola hydatidosa). Heeft de gravin ook een tweeling gebaard? We zullen het nooit weten. Het verhaal van de wonderbaarlijke geboorte lijkt er later ingeslopen*.
Het bord met de legende hangt aan de zuidmuur van het schip.
De kerk
De kerk bestaat uit een rechthoekig schip, gelegen aan een kloostergang. Die kloostergang grenst aan de zuidkant van het schip en is na een restauratie gereconstrueerd. Met de nissen in de muur krijg je een goed beeld van hoe het eruit gezien heeft. In de muur zitten nissen waar lampen in gebrand werden. Ik stel me voor hoe het geweest moet zijn om door zo'n donkere gang te lopen.
Op een oude plattegrond is de indeling van de Cisterciënzer abdij goed terug te zien. In het koor lagen gravin Machteld en de oudste zoon van Margaretha begraven. Dat is in 1580 verwijderd. Het kerkhof lag in die tijd aan de noordkant zoals gebruikelijk, vandaar het dodenpoortje (nummer 7).
Links boven bij nummer 8 is de ingang van de nonnen of de koorzusters. Rechts boven bij nummer 10 is de ingang voor de conversen en voor de lekezusters. Beide groepen woonden dus gescheiden door een koorhek de diensten bij. Dat hek was zo'n twee meter hoog.
In het westelijke deel mochten (later) ook mensen van buiten het klooster komen. Het graf van Margaretha was in dat deel gesitueerd. Het bevond zich in de noordmuur bevinden tussen twee ronde nissen.
Plattegrond uit 'De Abdij van Loosduinen' p. 118
In die nissen aan de noordmuur zaten ooit Hagioscopen om de dienst van buiten te kunnen volgen. Hagio betekent: heilig. Het waren kleine raampjes waardoor je van buiten naar binnen kon kijken als je de mis wilde volgen. Je had dan zicht op het altaar en kon de dienst vanaf buiten volgen als je een besmettelijke ziekte had of leek was.
Tussen de twee nissen was het graf van Margaretha gesitueerd
De 17de -eeuwse preekstoel is samen met het doophek afkomstig uit een kerk in Wijdenes. Dat plaatsje ligt aan de kust van het IJsselmeer tussen Hoorn en Enkhuizen.
Tijdens een restauratie bleek de preekstoel beschilderd met de Tien Geboden en enkele andere bijbel teksten. Dat maakt het tot een uniek stuk in Holland. Kijk, en dat was me nou nooit opgevallen als dat niet in de brochure van de kerk was vermeld.
Preekstoel beschilderd met de tien geboden
Ervaring
De Cisterciënzers stonden er om bekend dat ze een voorkeur hadden voor afgelegen plaatsen, hetgeen zeker ook voor Loosduinen geldt. Hier is sprake van een schenking, dus er is niet bewust voor deze plek gekozen. De kerk staat op de plaats waar zich eerder een houten hofkapel bevond.
Voor mij is het duidelijk dat de abdijkerk hier 'volgens de regelen der kerkkunst' is gebouwd. Lopend vanaf de achterzijde richting de preekstoel loopt de energie langzaam op. Ter hoogte van een grafsteentje dat in de muur gemetseld is wordt de energie sterker. Bij de ingang van de kerk, in de open ruimte tussen de preekstoel en de rijen banken doortrekt de energie mijn hele lichaam.
Van Loosduinen naar 's Gravenzande
Naast de preekstoel ligt een gedenksteen ter herinnering aan Machteld van Brabant, die het klooster samen met haar man gesticht heeft. Zij is in 1267 overleden en in deze kerk begraven.
Zij was de stichteres van het klooster, maar verbleef meestal in het grafelijke huis in 's Gravenzande.
Machteld was al heel jong voor de tweede keer weduwe en bleef met drie jonge kinderen achter. Ze deed veel schenkingen aan de kerk en bleef in haar leven optreden als Gravin van Holland. Tot bijna het eind van haar leven nam ze beslissingen samen met haar zoon Willem (II), die graaf van Holland werd.
De power en kracht die ze uitstraalde wordt beschreven in het boek de Abdij van Loosduinen. Al lezend kom ik erachter dat 's Gravenzande voor haar een van de belangrijkste woonplaatsen was. Ze wilde het uitbouwen tot een grote stad en schonk het in 1246 stadrechten. Door verzanding van de haven is het nooit een grote stad geworden.
De Gemeente 's Gravenzande heeft haar uit laten beelden ter ere van het 750 jarige feest van de stadsrechten. Op het moment van het schrijven van dit blog is Machteld tijdelijk van het toneel verdwenen. Ze is van haar voetstuk gehaald vanwege een renovatie van het plein waar ze stond. Daar is nogal wat over te doen geweest.
Het beeld dat van haar gemaakt is spiegelt een vrouw die in haar kracht staat. Het is inmiddels teruggeplaatst op het plein en mag weer gezien worden 😊.
.jpg)
Gravin Machteld van ’s-Gravenzande, 1996
foto februari 2023
Adres
Abdij: Willem III straat 40, 2552 BS Den Haag
Museum De Korenschuur Loosduinen: Margaretha van Hennebergweg 2A Den Haag
Noot
* Het mirakelverhaal duikt voor het eerst op in de Egmondse TABULA, die in de ons overgeleverde vorm kort na 1464 geredigeerd is. Het fragment, dat op Margaretha betrekking heeft, moet ouder zijn en wordt naar schatting in 1381 gedateerd (Hertog, p. 135).
Bronnen
Brochure Abdijkerk, Werkgroep Open Abdijkerk, 2017
Bondeson, J en Molenkamp, A, Eens door Euroop vermaard, z.j.
Hertog, Willem E. den, De Abdij van Loosduinen, z.j.
Holt, Philip, Schiere Monniken en grijze vrouwen, 2015
Websites
Reacties
Een reactie posten