In en om de Sint Jan van Den Bosch zijn zowel Maria als de erwtenman en de wildeman te vinden. Aan alle drie de figuren is een legende verbonden. In de kathedraal ontdek ik de overblijfselen van een astronomisch uurwerk,een glas in loodraam met de afbeelding van een vliegtuig dat de twin-towers in vliegt en aan de buitenkant een engel met een mobieltje. Een mix van kerkelijke en sociale beelden met een eigen betekenis...

De Kathedraal

De bouw van de kathedraal duurde van de 14de tot de 16de eeuw. Het grondpatroon is gelijk aan dat van Amiens. Op dezelfde plek stond een oudere Romaanse kerk die in 1340 voltooid werd. Nog geen dertig jaar later begon de bouw van een nieuwe kerk in gotische stijl over de oude kerk heen.
In de toren zijn onderin nog resten van de Romaanse kathedraal bewaard gebleven. Het zijn de bovenste delen van bogen. Het grondniveau van de Gotische kathedraal is zo'n 1,80 meter opgehoogd vanwege de drassige ondergrond. Volgens de legende is de kerk gebouwd op ossenhuiden.
De verplaatsing van de toren naar de overkant van de straat is door geldgebrek niet van de grond gekomen. Dat is nog te zien bij de aansluiting van de gewelven in de Mariakapel en de doopkapel. De meest westelijke vensters zijn smaller dan de overige ramen.

De Zoete Lieve Vrouw van den Bosch

De Mariakapel staat aan de linkerkant naast de hoofdingang. Het Mariabeeld stamt uit de dertiende eeuw. Ze verlaat deze stille ruimte alleen tijdens de meimaand. Je kan haar dan vinden in de eerste noorder-zijbeuk.
Het Mariabeeld zou afkomstig zijn uit een oudere kerk, die waarschijnlijk in de 12de eeuw is gebouwd. Volgens de legende werd het in 1380 ontdekt in een bouwloods van de kathedraal.
Daar lag het oud en gehavend tussen een bundel planken. Het  kindje op de linkerarm ontbrak. Een jonge gezel die op zoek was naar brandhout stond op het punt het in tweeën te hakken. Dat werd op het nippertje voorkomen door de bouwmeester, die het als Mariabeeld herkende.
Na de vondst werd het hersteld en in de kapel geplaatst. Maar niet voordat ze op verschillende plekken in de kerk door broeder Wouter was neergezet. Steeds werd het weggehaald omdat men het te lelijk vond. Uiteindelijk wilde hij het mee naar huis nemen, maar het werd loodzwaar. Noodgedwongen moest hij het daarom in de kerk achterlaten. Het werd in de Mariakapel bij het koor achter het hoogaltaar geplaatst. Soms mocht het er naast staan.
Na een mislukte schilderbeurt was het Mariabeeld niet meer om aan te zien. Nu kon het nergens meer staan, zelfs niet in het huis van broeder Wouter. Hij maakte een manteltje voor haar van een oud stuk lijnwaad. Het kindje werd door hem gevonden in de buurt van de Orthenstraat, waar kleine kinderen ermee aan het spelen waren. Zo kwam het opnieuw terecht in de armen van het Mariabeeld. Of dit het originele beeldje was is de vraag. Sommigen zijn er zeker van, anderen beweren van niet.
Nou wil het geval, dat de inwoners van den Bosch in Orthen naar de kerk gingen, voordat de Romaanse kerk in 1220 gebouwd werd. Deze kerk stond in eerste instantie buiten de stadsmuren. Dat zou gekomen zijn omdat de kerkelijke afvaardiging ontbrak bij het vaststellen van de stadsmuur.
Kort na de vondst werden een aantal wonderbaarlijke genezingen aan de tussenkomst van Maria toegeschreven. Meer dan 450 van die wonderen zijn opgetekend in een  Mirakelboek, te vinden in de kapel. Aan de wanden hangen lijsten gevuld met kleine zilveren ex-voto's, geschonken door mensen die genezing vonden na gebed.


De legende van de erwtenman

De erwtenman is afgebeeld op de noordzijde van de kathedraal. De steenhouwer schopt een pot erwten om. Niet tevreden met de 'armen-maaltijd' die zijn vrouw hem elke dag voorzet roept hij haar toe: 'Is dat nu kost voor enen man die een braspenning daags verdienen kan'. Zou ze niets anders kunnen of is ze te lui?  De meesten houden het op het laatste.
Je betaalde vroeger een braspenning als accijns voor het brassen of brouwen van een vat bier. Het muntje had een waarde van 11/4 stuiver.  
Tegen betaling werd dit verhaal door kinderen uit de stad aan vreemdelingen verteld. Over verbrassen gesproken 😉. 


De wildeman van Den Bosch

De wildeman staat in het stadswapen van Den Bosch. Om precies te zijn staan er twee. Met een grote knots in hun hand bewaken ze de stad. Er zijn verschillende verklaringen voor. Er wordt verteld dat ze de stad beschermen. Dat was wel nodig in de Middeleeuwen. Of ze beschermden de kathedraal. Andere versies geven als uitleg dat de wildeman in het bos leefde, voordat de stad ontstond. Ze zouden de oorspronkelijke bewoners van de hertog z'n bos zijn. Omdat de kerk in de Middeleeuwen zowel een kerkelijke  als een sociale functie had, vinden we van beide functies afbeeldingen terug in beelden en ramen. Ook in een aantal andere steden zie je dit thema terug.


Op zoek naar wildemannen en wildevrouwen 

Over de wildemannen en de wildevrouwen had ik vooraf gelezen. Er moest zelfs een wildevrouw met kind te ontdekken zijn. Dus ben ik benieuwd waar ik die kan vinden. De gids in de kathedraal die ik vraag naar beelden van de groene man kan me niet helpen. Hij kent geen gebeeldhouwde koppen met bladeren omringd. 'Er zijn hier alleen beelden van heiligen, mevrouw', is zijn reactie. Het klopt met wat ik zie.
Tijdens een aansluitend bezoek aan de bouwloods naast de kerk stel ik de vraag opnieuw. Mijn beeld van een groene man klopt van geen kanten met wat ik zoek. Ik moet de wildeman hebben. De originele beelden van wildemannen en wildevrouwen zijn hier opgeslagen. Hier krijg ik uitleg en kan ik mijn hart ophalen.
Niet vergeten om de bouwloods te bezoeken  😉.


Gerestaureerde beelden nemen hun plaats in rond het koor en de kapellen aan de buitenkant van de kerk. Ze zijn te vinden op de zogeheten wimbergen. Dat zijn driehoekige gevelelementen boven vensters, deuropeningen en grafnissen. Bij de straalkapellen zijn twee wildemannen (16) en twee wildevrouwen (17) te herkennen aan hun grove beharing. De wildeman ervoor die in gevecht is met een burger (15) hebben we gemist. In de ronding van het koor staan twee andere wildemannen afgebeeld (6). Bij wimberg 16 mist de figuur rechts de baard. Ik was in de veronderstelling dat het hier om een wildeman en een wildevrouw ging. Ze staan echter geboekstaafd als wildemannen.


In het deel van de kathedraal dat tijdelijk is afgesloten vanwege de opbouw van de kerststal zijn nog wat familieleden bewaard gebleven. Het gaat om een sluitsteen waarop een vrouw een wildeman met een ketting aan een boom heeft vastgebonden. Verder zou er nog een wildevrouw met een wild kind, compleet met knotsje, te vinden moeten zijn in een zijbeuk van het koor. Die moeten nog even wachten.

De wildeman die voor hoofdbrekens zorgt

De 'losse' wildeman die ik in de bouwloods vind krijg ik niet in beeld. Heeft deze wel in de kerk gestaan en zo ja, waar? Het beeld benadert mijn lengte, dus valt niet over het hoofd te zien. Hij draagt een grote knots en heeft een wapen. Waar loop je zo'n groot beeld tegen het lijf? Nergens dus. Na veel zoeken kom ik er achter dat hij een plaats had op een luchtboogstoel aan de noordkant van het koor. Dat hij zo groot is, komt omdat we hem dan wel moeten kunnen zien als we beneden staan.

Maria en het spinnewiel

Op het moment van ons bezoek wordt de kerststal opgebouwd en heeft Maria een plaats gekregen voor het altaar. De engel Gabriël kondigt de geboorte aan. Tot mijn verbazing is ze afgebeeld met een spinnewiel, het symbool van de voorchristelijke godin. Als je het nou toch over hoofdbrekens hebt...
De uitleg is even simpel als het beeld symbolisch is. Maria deed aan huisvlijt toen de geboorte aangekondigd werd. Het spinnewiel dient als vervanging van een spintol.


De gedraaide pilaar

Bij de ingang van het koor zijn twee pilaren, waarop een baldakijn is gebeeldhouwd. Aan de linkerkant is het gedraaid, aan de rechterkant recht, zoals gebruikelijk. Aan de gedraaide pilaar is de legende verbonden van een vreemdeling die zich bij de bouwmeester vervoegde. Omdat deze wel wilde weten wie hij in huis haalde moest hij een proefstuk vervaardigen. Hij kreeg de opdracht om een baldakijn te maken voor een van de heiligenbeelden.
Dat was niet naar de zin van de beeldhouwer. Hij maakte er een kunstwerk van en het resultaat was een draaiend baldakijn. Het knappe ervan was bovendien dat de bekroning in de vorm van een kruisbloem loodrecht boven het middelpunt van het onderste deel stond. Onder dit baldakijn stond aanvankelijk een Mariabeeld.
De bouwmeester had eenzelfde kunstwerk aan de andere kant van de kerk in gedachten. Hij bood de kunstenaar een goede baan aan. Die ging er niet op in. Eerst moest hij zichzelf bewijzen en nu kreeg hij een baan omdat ze hem nodig hadden. Geen denken aan. Hij verliet de stad en trok verder. Tijdens een restauratie van de kerk zijn de initialen van de bouwmeester zelf gevonden.
Ik heb dit soort pilaren vaker gezien in kerken (Parijs, Rosslyn). Ook aan het meesterwerk in Rosslyn is een legende verbonden. Deze gaat over een beeldhouwer die de leermeester overtreft.
Ik vraag me af of het hier kan gaan om een aanwijzing van een sterke energiestroom. Ik verplaats me van de gedraaide pilaar naar de rechte om te voelen of ik verschillen in energie waarneem. Deze is heel sterk bij de linkerpilaar, maar ook bij zijn tegenhanger rechts. Ik heb het gevoel of er een sterke energiestroom langs beide pilaren loopt langs het hoogkoor achter het altaar.



Overblijfselen van een astronomisch uurwerk

In het noordportaal is het bovenste deel van een astronomisch uurwerk bewaard gebleven. Alleen een houten torentje en twee geschilderde panelen resteren. Het torentje is zo klein dat je eraan voorbij zou lopen als het niet genoemd werd in een brochure. Het werd in 1513 in de kerk geplaatst en kreeg van het volk de naam 'Oordeelspel' mee.
Een replica ervan is opgesteld in het Jheronimus Bosch Art Center. Je kan er de zonnetijd, de maancyclus, de dierenriemtekens en de heiligenkalender op terugvinden. Op het hele uur speelt het carillon en gaan deurtjes open en dicht en is er een rondgang van Maria te zien. Met uitleg voor belangstellenden.


Een glas in loodraam met de twin-towers

Boven de ingangsdeur van de toren is een modern glas in lood raam aangebracht. Het is gemaakt door de kunstenaar Marc Mulders. Bovenin is de hemel afgebeeld, onderin de hel en in het midden het vagevuur. Ook hier zie je weer de mix van kerkelijke en maatschappelijke beleving. In het raampje links onder is de doorboring van de twin towers uitgebeeld.



De bellende engel

Aan de zuidzijde van de kerk staat een bord met een telefoonnummer. Helemaal bovenop het dak staat een moderne engel in spijkerbroek met een mobieltje.




De oude plataan

De oude plataan staat buiten het hek dat de kerk omringt, iets ten zuid-oosten van het koor. Je kan zijn of haar aanwezigheid waarnemen.



Krachtcentrum

De verhoogde energie achter het altaar bij de twee pilaren is voor mij goed waarneembaar. De toren is ook een plaats waar dit voelbaar is. Den Bosch zou op de leylijn van Stonehenge naar de Externsteine liggen.
Het verhaal gaat dat de stad Den Bosch rond de put op de Markt zou zijn ontstaan. De kerk echter stond in eerste instantie buiten de stadsmuren. Het is een beetje hetzelfde verhaal als de kerk in Edam, ook die stond op een plaats buiten de stad. Daar werd de plek voor de kerk bepaald door twee ossen.
Er is niets bekend is over een voorchristelijk heiligdom als voorganger van de Romaanse kerk. De plaats om die eerste kerk te bouwen zou dan door de geestelijkheid zijn aangewezen.

---

Adres

Kathedraal: Torenstraat 16, 5211 KK 's-Hertogenbosch 
Website: https://www.sint-jan.nl/
Bouwloods: Torenstraat 16, 5211 KK 's Hertogenbosch
Website: https://www.sint-jansmuseum.nl/

Bronnen

Rondleiding met gids in de bouwloods
De Paadjesmakers, Brochure Rondwandeling om de Sint-Jan, 's Hertogenbosch, 2018
De Paadjesmakers, Brochure Rondwandeling in de Sint-Jan, 's Hertogenbosch, 2018
Lucinda Timmermans, Scriptie Cultureel Erfgoed - De hertogen van Brabant?, Utrecht, 2008
Vleer, Wigholt, Leylijnen en leycentra in de Lage Landen, Deventer, 1992

Websites

https://www.dbnl.org/tekst/peet048sint01_01/peet048sint01_01_0012.php
https://www.jheronimusbosch-artcenter.nl/astronimisch
https://www.sint-jan.nl/geschiedenis-2
http://www.groetenuitdenbosch.nl
https://www.bezoekdenbosch.nl/nl/locaties/55609248/sint-jansmuseum-de-bouwloods
http://www.bossche-encyclopedie.nl
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Frontaal_(architectuur)
http://www.verhalenbank.nl/items/show/48262
http://wiki.muntenenpapiergeld.nl/index.php?title=Braspenning
https://nl.wikipedia.org/wiki/Rosslyn_Chapel#Apprentice_Pillar