Godinnen die spinnen (2)
Door Joke Visker - juni 24, 2021
In oude tijden symboliseerden drie godinnen of spinsters de cyclus van geboorte, leven en sterven. Ze worden de schikgodinnen of lotsgodinnen genoemd. Met zijn drieën bepalen ze de levensloop van de nieuw geborene. Niet met wensen, zoals in het sprookje van Doornroosje, maar met een levensdraad die gesponnen wordt en het lot bepaalt. We kennen ze als de drie spinsters of Nornen, de drie Beden of de drie Maagden. Ze hebben de tijd in verschillende vormen doorstaan...
Dit is een vervolg op Godinnen die spinnen (1)
Drie Nornen die de levensdraad spinnen
De drie bovennatuurlijke wezens die het lot van de pas geborene bepalen komen voor het eerst voor in de Edda, een boek met Goden- en Heldenverhalen (1). Ze wonen bij een bron aan de voet van de wereldboom, een Es die tot in de hemel reikt. In het gedicht 'De voorspelling van de Wolva' komen ze uit een woning onder die boom tevoorschijn.
Urd is de oudste en de bewaakster van de bron. Je zou haar kunnen zien als de oude wijze grootmoeder. Ze draagt de ervaring en wijsheid van het verleden met zich mee. Vernandi is de moeder en vertegenwoordigt de vruchtbaarheid. Ze vertegenwoordigt het heden. Skuld is de jongste en gaat over de toekomst en daarmee het einde van de levensronde. En daarmee is het begin van een nieuwe cyclus verbonden. Ik moet even wennen aan de voor mijn gevoel omgekeerde volgorde die beschreven wordt. Je zou verwachten dat de kringloop verloopt van jong naar oud. Maar misschien geldt dat alleen voor mensen. Hier zijn de drie Nornen aan het werk...
De levensdraad wordt bij de geboorte gesponnen door Urd. De lengte ervan wordt afgemeten door Vernandi en aan het eind van het leven knipt Skuld hem af.
Een variatie hierop is de versie waarin Vernandi twee levensdraden bij de bruiloft verstrengelt. De drie momenten van dopen, trouwen en begraven worden dus door de weefsters van het lot bepaald. Het zijn drie belangrijke momenten in een mensenleven.
'Ze staan bij het bed van elke pasgeborene en door wensen uit te spreken weven ze of spinnen ze de levensdraden van het kind' (Linda Wormthout). Wat ik mooi vind is de aanvulling die ze hierbij geeft. De Nornen weven de basis, schrijft ze (de verticale draden van het weefgetouw), maar zelf weef je de horizontale draden en die bepaal je zelf. Helemaal overgeleverd aan het lot ben je dus niet 😊.
De drie Nornen spinnen hun tapijt aan de wortels van Yggdrasil 1893 (bron)
https://jokessterrenkruid.blogspot.com/2021/06/godinnen-die-spinnen-1.html
De Drie Beden
In onze streken kennen we de drie spinsters of lotsgodinnen als Ambet, Wilbet en Borbet. Ze hebben dezelfde taak als de drie Nornen. In Duitsland staan ze zijn ook bekend als Ambede, Wilbede en Borbede. Je kan in het laatste deel het woord bede uitleggen als bidden. Ze worden daar ook de drei Bethen genoemd, dat ik voor de leesbaarheid vertaal naar de drie Beden.
De drie Beden zijn gekroond en van gelijke leeftijd. Kennelijk zijn ze in de loop van de tijd gekerstend, want de symbolen die ze dragen passen bij heiligen. De spintol en de draad van de oorspronkelijke spinsters ontbreken. In het volksgeloof vertegenwoordigen ze de Aarde (Ambet), de Maan (Wilbet) en de Zon (Borbet).
De namen kunnen nog wel eens variëren. In Worms zijn ze bekend als Ambede, Willebede en Warbede (Borbede). In de kerk van Leutstetten prijken ze onder de namen S. Ainpet, S. Gbrpet en S. Firpet. Hun namen staan boven hun afbeelding. Wel met de S van Saint ervoor, want ietsje aangepast zijn ze wel. Overigens is het drietal door de katholieke kerk nooit heilig verklaard.
Magdalena Venier ziet de drie Beden als 'Zusterheiligen', vallend onder de heiligen van het volksgeloof. Hiermee loop ik vast vooruit op de Drie Heilige Maagden (hieronder). In haar artikel zijn een aantal afbeeldingen van deze drie heilige zusters te vinden (link).
De drie Beden in Worms
In Worms zijn ze alle drie afgebeeld met een palmtak en een boek. Een leuk detail is dat de oude stad Worms in Keltische tijden Borbetomagus heette.
De bouwer van de kathedraal, bisschop Burchard vaardigde al rond 1025 een decreet uit waarin het verboden werd om de tafel te dekken voor de 'drie zusters'. Hij heft ook een verbod op 'het geloof in de drie Parcen, die de macht bezitten bij een geboorte van een kind de toekomst te voorspellen'. De drie Parcen zijn een Romeinse versie van de drie Nornen. Ze sponnen de levensdraad, maten hem af en sneden hem door.
De drie Bethen: Doopkapel St. Peters Dom in Worms (bron)
Deze afbeelding kwam ik op het spoor via de site over bovenlichten van B.G. Veldstra (link)
De drie Beden in Leutstetten
In Leutstetten draagt S. Ainpet een palmtak, een pijl en een boek. S. Gbrpet heeft een palmtak en een boek in handen en bij S. Firpet zien we een palmtak en een pijl. Het boek staat symbool voor de wijsheid en de palmtak voor martelaarschap. Ik heb geen idee waarom de symbolen op deze manier over de drie Maagden verdeeld zijn. Over de pijl ben ik onzeker. Staat deze symbool voor de strijd? Of voor gerechtigheid, zoals bij Vrouwe Justitia?
Volgens de legende zouden de drie Beden hun geld aan de kerk geschonken hebben om een kapel te kunnen bouwen. Ze zijn er afgebeeld op de rechtermuur. Alleen is over de schenking niets terug te vinden in de kerkboeken.
Op een aantal plaatsen hebben zich Bedevaartoorden ontwikkeld, zoals in Meransen (Italië) en Straatsburg. In Meransen vindt nog jaarlijks een mis plaats met aansluitend een processie. Hier en daar worden relikwieën bewaard. Maar zijn die echt van de drie maagden?
De drie Bethen: Kerk St. Alto in Leutstetten(bron )
S. Ainpet, S. Gbrpet en S. Firpet
De drie Beden in Straatsburg
In Straatsburg berust de verering van de drie Beden op de legende van de heilige Ursula. Tijdens een pelgrimsreis naar Rome werd ze vergezeld door 11.000 maagden. Op de terugweg werd een van hen, Sint Aurelia ziek. Ze bleef achter met drie maagden om haar te verzorgen.
Na haar dood zijn ze daar gebleven en hoogstwaarschijnlijk een natuurlijke dood gestorven. Hun graf en relieken zijn terug gevonden en worden in de kerk Sint Pierre le Vieux bewaard.
De naam van Saint Ainbeten wordt vermeld in een kloosterkroniek uit 1572. In een kerkarchief uit 1472 wordt gesproken over Eubet, Aubet en Guerre.
Ik heb in 2017 de oude kerk Saint Pierre de Vieux bezocht. Soms zie je wel eens iets over het hoofd Ik heb via de mail gevraagd om foto's. Wie weet is het lot mij gunstig gezind 😉.
Drie Heilige Maagden
Het ziet er naar uit dat de lotsgodinnen via de drie Beden getransformeerd zijn tot drie heilige maagden: Sint Margaret, Sint Barbara en Sint Catharina. Ze werden aangeroepen bij zwangerschap, bevallingen en onvruchtbaarheid en ter bescherming van meisjes. Met zijn drieën hadden ze een groot bereik. In dit kader kunnen ze wel een beetje gezien worden als beschermheiligen van moeders.
Op de onderstaande afbeelding komen ze voor in hun gekerstende vorm. Links Sint Barbara met de toren, in het midden Sint Margaret met de draak en rechts Sint Catharina met het rad. Hierdoor weet je dat het om de drie heilige maagden gaat. Er bestaat een oud rijmpje over:
Sankt Margareth mit dem Wurm (met de draak)
Sankt Barbara mit dem Turm (met de toren)
Sankt Katharina mit dem Radl (met het rad)
Das sind die heiligen drei Madl (dat zijn de drie heilige maagden)
Het bijzondere aan deze afbeelding vind ik de situering in een woud. Zo is er in de volksdevotie een stukje zichtbaar gebleven van de oude verering bij bomen, bronnen en stenen. Maria met kind zijn toegevoegd. Het lijkt wel een beetje op de manier waarop we in ons land oude cultusplekken kerstenden. Ze dragen alle drie een zwaard. Kan dat een symbool zijn voor gerechtigheid?
De drie heilige maagden horen tot de groep van de veertien Heilige Helpers. Ze zijn de enige drie vrouwen in de groep. Ze worden ook wel noodhelpers genoemd. Je kan ze aanroepen bij bepaalde ziekten.
Van hen wordt gezegd dat ze als martelaar gestorven zijn. Maar dat is de vraag. De meeste van hen zijn van de kalender geschrapt omdat er geen historisch bewijs is dat ze hebben bestaan.
De heilige Catharina heeft trouwens wel een link met de spinsters. Zij is de patroonheilige van alles wat met een wiel te maken heeft. Sint Catharinadag valt op 25 november. Die dag is het begin van een periode waarin het 'rad van het jaar' stilstaat en de natuur in rust is. Op die dag mogen de boeren niet werken (karren met wielen) en de vrouwen niet spinnen. De natuurlijke rust mag niet verstoord worden. Na 25 december mag het rad weer gewenteld worden.
Dubbel votiefbeeld uit 1899 met de heilige Barbara, de heilige Margaretha en de heilige Catharina
Niederösterreichisches Museum für Volkskultur - Groß-Schweinbarth 120131-1334
Wiener Zeitung.at - © Foto: Johann Werfring (bron)
Deel 2 van dit dubbel votiefbeeld vind je op de bovenstaande site.
Dit laat de vader en moeder zien die de hulp voor hun kind met succes aangeroepen hebben.
Wikken en wegen
De Nornen treden op als vroedvrouw en beschikster van het lot. De drie Beden zijn allemaal even jong op de afbeeldingen die ik gevonden heb. Kunnen ze dan toch gelijkgeschakeld worden met de Matronen, de Moedergodinnen? De meningen hierover zijn verdeeld.
Waar ik zelf over struikel zijn de afbeeldingen waarop de Drie Beden en hun opvolgsters als jonge vrouwen afgebeeld zijn. Ze zijn gekroond en dragen voorwerpen die gezien worden bij heiligen. Ze leven dus voort in gekerstende vorm.
Zij vormen geen combinatie van maagd, moeder en grootmoeder. Ze zijn nergens afgebeeld met attributen die bij moeders horen. Of met verwijzingen naar de aarde (fruit, oogst).
De drie Moedergodinnen worden vanaf de oudheid overal in Germanië vereerd. Er zijn al altaarstenen voor de Matronen gevonden uit 70-80 AD. In de tweede eeuw neemt het aantal stenen aan hen gewijd toe. De cultus duurt tot ongeveer 250 AD. Vanaf 262 na Christus zijn er geen wijstenen meer geschonken voor de Matrones.
De verering is regionaal verspreid. Dat geldt ook voor de drie Beden. Ze komen in beeld rond 1028. De eerste afbeelding van hen verschijnt in 1127. Tussen de verering van de Matronen en de Beden zit dus zo'n 800 jaar.
In de loop van de tijd zie je de functies van de drie groepen toenemen.
De Nornen sneden de runen en voorspelden de toekomst. Ze bepaalden het noodlot en hielpen bij bevallingen.
De drie Beden hebben het al drukker. Ze hebben de functie van helpsters in nood, schenksters der vruchtbaarheid, geboortehelpsters en de bevorderaars van wasdom. Hier zie je al een vermenging met de verering van de Matronen.
De Matronen krijgen op hun beurt een hele waslijst toegewezen. Als je de verschillende meningen bij elkaar optelt wordt hun 'werkgebied' steeds groter. Ze worden in ieder geval gezien als de beschermsters van huis en familie. Later zijn ze dat ook van de legerplaats en de stam. Het zijn gaven schenkende godinnen.
Ze worden daarnaast ook gezien als noodlotsgodinnen omdat ze als helpende vrouwen bij de geboorte aanwezig waren. Ze bepaalden het lot voor het pasgeboren kind en zo werden ze vanzelf schikgodinnen (bron, R. Much p.110). Deze laatste toevoeging houdt voor mij een tegenstelling in.
De Nornen, Beden en Matronen delen in de bronnen de functie van helpers bij de geboorte. De Beden en Matronen hebben de vruchtbaarheid als gezamenlijk thema. Bij de Matronen als noodlotsgodinnen ga ik tegenstribbelen. Als je het mij vraagt kan je de Matronen en de Lotsgodinnen niet over dezelfde kam scheren.
En als ik het jou vraag?
Noten
(1)
De Edda is een verzameling gedichten over Germaanse goden en helden uit de Oudheid. Sommige liederen zijn al omstreeks het jaar 1000 ontstaan. Maar er zijn er ook nog die in de dertiende eeuw gedicht werden. De komst van de drie Nornen staat in de voorspelling van de Wolva. De goden waren er toen al.
De Voorspelling van de wolva vers 12 en 13:
Er staat een eeuwig groene es met de naam Ygdrasil aan de bron van Urd.
Onder de boom is een woning waar drie meisjes uit komen die veel kennis bezitten.
Ze heten Urd, Wernandi en Skuld. Ze sneden de runen en voorspelden de toekomst.
Ze bestemden het leven voor de stervelingen, hun lot in de strijd.
Het jonge Lied van Helgi de Hundingdoder vers 1 t/m 4
Helgi wordt geboren, de nornen kwamen en beschikten de vorst zijn verdere leven.
Ze draaiden met kracht de draad van het noodlot.
De Liederen over Sigurds jeugd> Het gevecht met de Draak vers 2
De dwerg Andwari beklaagt zich over slechte nornen die beschikt hadden dat hij in het water moest waden
In de bijlage van het gevecht met de Draak vers 8 en 9
Hier wordt de vraag gesteld wie de nornen zijn die helpen in nood en moeders gelukkig verlossen.
In vers 9 wordt geantwoord dat de afkomst van de nornen ongelijk is en dat ze niet van hetzelfde geslacht stammen. Ik houd het hier bij de drie Nornen die als de schikgodinnen bekend zijn.
(2)
De Nornen worden in de Edda en in de Noorse mythologie als zusters gezien. 'Zij waren drie zusters en kinderen van de reus Norvi', aldus de Noorse mythologie. 'Nornen zijn de schikgodinnen of lotsgodinnen uit de Noorse mythologie die worden voorgesteld als drie zusters die het noodlot bepalen van de mensen en de goden'
In de Nederlandse vertaling van de Edda staat dat er drie wijze meisjes uit een woning onder de eeuwig groene boom (es, Ygdrasill) komen en dat ze Urd, Wernandi en Skuld heten .
(De IJslandse vertaling spreekt over drie maagden: Þaðan koma meyjar margs vitandi).
Ze sneden de runen, waarmee ze de toekomst voorspelden en bestemden het leven voor stervelingen. Ze helpen bij bevallingen en kunnen van verschillende afkomst zijn. Ik hou het hier even op de drie Nornen, die als lotsgodinnen bekend staan.
Bronnen
Ellis Davidsen, H.R, Gods and Myths of Northern Europe, 1972
Ellis Davidsen, Hilda, Roles of the Northern Goddess, 1998
Delcart, André, Winterfeestengebak, 2007
Eilthireach, The Bavarian Triple Goddess – A Study of the Cult of the Three Bethan (link)
Gimbutas, Maria, The Living Goddess, 1999
Meer, Annine van der, Vrouw Holle en de verborgen wijsheid in sprookjes, 2017
Uyldert, Mellie, Verborgen wijsheid van oude rijmen, z.j.
Uyldert, Mellie, Het Zonnejaar, 1981
Ven, D.J. van der, Friese Volksgebruiken weerspiegeld in Europese folklore, 1970
Venier, Magdalena, Die Drie Bethen (link)
Vries, Jan de, Edda, 2017, herziene versie, p 29, 30, 204, 237, 248
Wormthout, Linda, Seidr, het Noordse pad, 2010
Websites
https://www.voluspa.org/voluspa16-20.htm (vers 20)
