De Zwaan als sterrenbeeld en in sprookjes

Ik word wakker met een herinnering aan ons laatste vakantieverblijf in Doldersum. Het was voor ons een uitvalsbasis naar de provincies Drenthe, Friesland en Groningen. Ik heb er foto's gemaakt van uilenborden met zwanen. Ik kan niet wachten tot we er weer op uit kunnen. Ik wil op zoek naar het sterrenbeeld Zwaan. Het is op de kaart van Friesland geprojecteerd in de buurt van Sneek. Ik vond de informatie erover in het boek 'Het geheim der eersten'. Wat heeft de zwaan met Friesland? Of wat heeft Friesland met de zwaan? En wat is zijn rol in sprookjes?...

Foto 2019: Twee van de zes soorten uileborden met zwanen

Sterrenbeeld in Friesland

In het boek 'Het geheim der eersten' heeft de schrijfster een aantal sterrenbeelden geprojecteerd op de kaart van Friesland. Het sterrenbeeld Zwaan is er een van en ligt in de omgeving van Sneek. De kern ervan wordt gevormd door het dorp Swaenwert of Zwaanwerd. Dat lijkt mij een goed begin voor een verkenningstocht 😊.

Links van Swaenwerd op de kaart ligt dan Feins, rechts vindt ze de dorpjes Idaerd en Warten. Naar onderen toe vormt het dorp Langweer de kop. Het fascineert me dat ze in de betreffende plaatsen linken vindt met de zwaan. Ik wil er het mijne van weten en graaf me in. Ik gebruik de informatie van het boek als leidraad en zoek er foto's bij.

Langweer, Idaerd en Warten hebben een zwaan in het wapen. In Langweer vindt je de zwaan op de kerktoren en er wappert een windvaan met drie zwanen op het koor. Ook in Warten staan er drie zwanen op de windvaan op het schip van de kerk. Er zijn mooie foto's van gemaakt.

Bij Swaenwert moeten we het doen met de naam. Deze heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat de wierde (hoogte) bewoond werd door de persoon Swaan. Het buurtschap Swaenwert ligt binnen de grenzen van Wieuwerd en ik ben benieuwd wat er van de terp terug te vinden is...

Met belangstelling lees ik de verklaringen over de betekenis van de drie wapens. In Idaerd is de zwaan overgenomen uit het wapen van de de bewoners van de Friesma State. In Warten staat de zwaan in het wapen omdat het een waterdorp is. In Langweer zou de zwaan te maken hebben met het recht op zwanendrift verleend aan de Osingastate *.

Je kan er zogezegd alle kanten mee op en toch liggen ze met zijn allen in het sterrenbeeld Zwaan. Hier is voorlopig het verband nog zoek of misschien ís dit het verband. We gaan het zien.

In eerste instantie kan ik Zwinhuis niet vinden, maar dat lijkt een huisje te zijn 'berechtigd met het overzetten van en naar het dorp'. Het ligt onder Friens en werd in 1806 verkocht. Kan wel kloppen natuurlijk, want zwin betekent water en vlakbij ligt 'it Swin'. Een soort veerhuisje stel ik me voor. En Friens ligt weer vlakbij Idaerde, waar ik het op de kaart geprojecteerd vind. Gevonden!

Het andere plaatsje waar ik lang naar moest zoeken is Feins. Het laat zich moeilijk vinden op een hedendaagse kaart. Uiteindelijk vind ik het min of meer toevallig op een oude kaart. Het ligt iets ten noord-oosten van Bolsward, iets boven de toenmalige Middelzee. Verder kan ik er niets over vinden...

De zwanen in de wapens

Wapen Idaerd (Open Domein) Wapen Warten (Open Domein) Wapen Langweer (Open Domein)

Het sterrenbeeld Cygnus en de Melkweg

In het boek staat aangegeven dat het sterrenbeeld van de Zwaan twee keer zo groot is als de andere die gevonden zijn. Het is dus belangrijk voor degenen die het ontworpen hebben.

De andere zeven tekens zijn: Ram, Stier, Leeuw, Steenbok, Grote Beer, Haas en Paard. Als ik even inzoom ontdek ik dat het hier bij alle tekens om dieren gaat. Toeval?

Ik krijg het niet voor elkaar om alle acht de sterrenbeelden tegelijk op de hemelkaart te krijgen. Tijdens de wintermaanden heb ik er zeven in beeld. De Steenbok mist. Misschien moet ik het daar dan maar mee doen. Ik heb trouwens achterhaald dat zowel de Steenbok als de Haas allebei in november boven de horizon uitkomen. Misschien moet je van bovenaf kijken om ze allebei tegelijk in beeld te hebben.

Iets anders dat me bezig houdt is de vraag waarom het sterrenbeeld de Zwaan op het platteland van Friesland geprojecteerd is? In gedachten zie ik de Zwaan over of op de Melkweg vliegen. Is er iets in de buurt dat die Melkweg symboliseert, zoals bijvoorbeeld de Nijl dat doet in Egypte?

Opeens krijg ik een ingeving en zoek naar een oude kaart van de Middelzee. Net als in Egypte zie je in het noorden de delta. Schuif je het sterrenbeeld van de Zwaan over de oude kaart dan zie je dat die met zijn vleugel de waterloop kruist. Hij vliegt erover heen. Persoonlijk vind ik dat mijn theorie hiermee wel stand houdt 😊.

Voor de compositie heb ik gebruik gemaakt van Google Earth, de tekening op p. 175 van het boek 'Het geheim der eersten' en de kaart van de Middelzee die ik vond op de website van Tsjerkwert (link).

Met dank voor de toestemming om de tekening uit het boek en de kaart te mogen gebruiken.

Franeker op de kaart werkt als ankerpunt voor de kaart van de Middelzee en hoort niet bij de Zwaan

De Zwaan en de Melkweg

Het verhaal van de Zwaan begint bij de vriendschap tussen Cygnus en Phaethon. Phaethon was de zoon van de zonnegod Helios. Hij wilde op een dag de zonnewagen van zijn vader besturen, maar kon de wagen met de paarden ervoor niet in toom houden. Eigenlijk had hij de touwtjes zelf in handen genomen, want hij was op pad gegaan zonder toestemming. Het gevolg was dat hij uit de wagen geslingerd werd en in de rivier terecht kwam. Cygnus probeerde zijn vriend te redden, maar was te laat. De goden veranderden hem in een zwaan, omdat hij zoveel verdriet had om het verlies van zijn vriend.

Lang geleden was de ster Deneb een periode de Poolster. Deneb is de staart van de zwaan. Dat moet heel bijzonder geweest zijn in de ogen van de mensen. De zwaan die over de Melkweg naar de noordpool vliegt. Misschien schrijf ik er nog eens een aanvullend blog over.

Van de ene wereld naar de andere wereld

In oude kinderliedjes en sprookjes is het oversteken van water en veranderen van vorm een veel voorkomend element. Kijk maar eens naar de versjes: 'Schipper mag ik overvaren' en 'Witte zwanen, zwarte zwanen'. En roep je het sprookje van de zes zwanen voor de geest...

Als kind speelde ik het spelletje 'Witte zwanen, zwarte zwanen'. Twee kinderen stonden tegenover elkaar en vormden een poort met hun armen en handen. De een was de zon en de andere de maan. Wie ze vertegenwoordigden hielden ze geheim.

Aan het eind van het liedje vingen ze degene die net door de poort liep door hun armen te laten zakken. Dat kind moest kiezen voor de zon of de maan, maar zo, dat de anderen het niet hoorden. Zonnekinderen en maankinderen vormden zo een rij achter de twee 'poortkinderen' en aan het eind werd gekeken welke rij het sterkste was. De twee laatste kinderen mochten dan weer een nieuwe poort vormen. Ook gespeeld?

Er zijn verschillende versies van het kinderspelletje. Ik heb mijn eigen versie aangevuld met wat ik bij anderen vond. Ik heb me trouwens nooit afgevraagd waarom een timmerman de sleutel niet maken kon. De meeste sleutels zijn niet van hout, toch? De timmerman kan de de poort dus niet openen. De smid wel?

De kern blijft overeind: Engel-land is gesloten. De poort geeft geen toegang. Je kan niet voortijdig de oversteek naar engel-land maken. Zonder toestemming kom je er niet in.

Een voor mij onbekend eind vind ik op p.358 bij Annine van der Meer, die een oud kinderversje afdrukt. Ik vind die twee onbekende regels later ook bij Mellie Uyldert.

1 Witte zwanen, zwarte zwanen, (Koene Zwanen, witte zwanen, Kroene kranen, witte zwanen)

2 Wie gaat ermee naar Engeland varen,

3 Engeland is gesloten,

4 De sleutel is gebroken,

5 Er is geen ene timmerman, (En is er dan geen smid in 't land )

6 Die de sleutel maken kan,

7 Laat doorgaan, laat doorgaan, (Laat doren, laat doren) (In Engeland daar stuift het zand )

8 Wie achter is mag voorgaan (van achteren en van vo----ren) (Daar luiden de klokjes van boem)

Bij 'Schipper mag ik overvaren?' krijg je wel of geen toestemming om de oversteek te maken.

Schipper mag ik overvaren, ja of nee?

Moet ik dan nog geld betalen ja of nee? En hoe?

Bij een 'ja' kan je soms rustig oversteken, soms moet je er iets voor doen. Het hing ervan af of je iets moest betalen. Dat kon bijvoorbeeld zijn door naar de overkant te hinken, of te huppelen. De schipper kon allerlei vormen van bewegen verzinnen.

Er zullen vast veel variaties bestaan van dit spel. Bij ons mocht de schipper je tijdens de overtocht tikken, maar moest dan zelf ook de gevraagde beweging uitvoeren. Als je getikt werd was je af. Dan moest je op een nieuwe ronde wachten.

De magie van de zwaan

In een aantal sprookjes is er sprake van het veranderen van de vorm van een mens in een zwaan.

Die sprookjes hebben wel wat gemeen met de verhalen van zeemeerminnen en zeemeermannen.

Net zoals de huid van een zeemeermin haar gevangen houdt in het aardse leven, zo zie je bijvoorbeeld in het sprookje van de zes zwanen dat een hemdje tot vormverandering leidt (Vrouw Holle, p. 150).

Ik hou het bij een korte samenvatting van dit ene sprookje, anders wordt dit blog onleesbaar.

Zes broertjes worden samen met hun zusje verborgen gehouden in een kasteel in het woud. Hun vader beschermt ze daarmee voor zijn nieuwe vrouw. Omdat hij wel heel vaak weg is krijgt ze argwaan. Als ze de schuilplaats ontdekt gaat ze op weg en neemt zeven hemdjes met zich mee. Als de zes broertjes naar buiten komen gooit ze de hemdjes over hen heen. Op dat moment veranderen ze in zwanen. Gelukkig is het zusje binnen gebleven. Ze krijgt de opdracht van haar broers om zes hemdjes te weven uit sterrenbloemen. Die moet ze natuurlijk eerst zoeken. Daarna moet ze de hemdjes weven zonder te praten. Ze mag ook niet lachten. Na zes jaar moet ze klaar zijn.

Terwijl ze de hemdjes aan het weven is in een hoge boom wordt ze door een koning met zijn jagers ontdekt. Hij neemt haar mee naar zijn kasteel om met haar te trouwen. Kennelijk is de koningin-moeder het er niet mee eens. Tot twee keer toe wordt ze door haar beschuldigd van het opeten van haar pasgeboren baby's. Maar ze mag niet praten en kan zich dus niet verdedigen.

Als straf voor het ombrengen van haar kinderen wordt ze veroordeeld tot de brandstapel. Op dat moment zijn de zes jaar voorbij en komen de zes ganzen overvliegen. Ze gooit de hemdjes over hen heen en doorbreekt daarmee de betovering. Ze mag nu weer praten en kan zich verdedigen. De koningin-moeder belandt in haar plaats op de brandstapel. Eind goed, al goed.

In dit verhaal zitten een aantal magische elementen. Ik licht er een paar dingen uit, die mij opvallen. Tegelijk wil ik het sprookje niet te grondig analyseren. omdat ik de magie niet wil verbreken.

De geweven hemdjes: waarom denk ik dat de wit zijn? Wit is de kleur van de zuiverheid. Weven was van oudsher een vrouwen-ding. De hemdjes maken de broertjes niet onzichtbaar, ze veranderen, komen terecht in een andere wereld. De nieuwe hemdjes moeten gemaakt worden van sterrenbloemen. Zijn ze bedoeld om terug te kunnen keren naar de aarde?

Het zusje weeft de hemdjes hoog in een boom. Het woud is een bekend thema in sprookjes.

Voor elk broertje een jaar. Pas na die tijd is de betovering verbroken. Er wordt gereisd tussen twee werelden. Pas als het nieuwe hemd (lichaam> vlees-hemd) klaar is kunnen ze weer terug op aarde komen. In de tussentijd is er geen toegang. Net als bij het kinderversje. Daar is de sleutel gebroken...

Zwanen en ooievaars als zielevogel

Bij de geboorte van kinderen speelt het water een grote rol. Evenals de zwaan werd de ooievaar in lang vervlogen tijden gezien als zielevogel. In die rol bracht dit dier de kinderen uit het water van de schepping naar hun toekomstige ouders. Dat kan door de lucht of over het water.

In Friesland en Noord-Holland worden kindertjes met een schip van de onderwereld naar de bovenwereld gebracht. Het schip met een wit zeil wordt in Friesland door twee zwanen getrokken.

Die ooievaar speelt ook een rol in de legende van de Kinderbron in Straatsburg (eerder blog).

Daar vist de ooievaar de kindjes uit de Kinderbron. Omdat dat een lastige taak is, wordt hij daarbij geholpen door een kabouterachtig wezentje. Met een witte baard en een rood jasje vaart het in een zilveren boot over het ondergrondse meer onder de kathedraal. Met een gouden netje haalt het de zieltjes op die geboren willen worden. Het wezentje overhandigt de baby's aan de ooievaar, die ze vervolgens thuis aflevert.

Van te voren vindt de bestelling plaats via een tweede bron die een paar straten verderop ligt: de 'Fischerbrunnen' Fontein. Die bron is via een pijp verbonden met het onderaardse meer. Daarmee kan het wezentje aan de slag. Ouders die een kindje wensen leggen suiker op de vensterbank. Zo weet de zielevogel waar hij moet zijn.

Het zwanenkleed afleggen

In Germaanse sprookjes komen vrouwelijke of goddelijke wezens voor die zich in een zwaan kunnen veranderen. Nimfen leggen hun zwanenkleed af om te gaan baden in mensengedaante. Als je het zwanenkleed aflegde was terugkeer onmogelijk. Dat wil zeggen, als het in de tussentijd van je afgenomen werd. Dan kon je niet meer heen en weer reizen...

En dat allemaal omdat ik op een dag wakker werd met het verlangen naar Friesland 😊

* Zwanenrecht en zwanendrift

Het recht om zwanen te houden stamt uit de 16e, 17e en 18e eeuw. Je moest daar wel status voor bezitten dus je kreeg het niet zomaar. Als graaf of edele kwam je in aanmerking voor die gunst. Je mocht dan zwanen houden in de grachten van je kasteel om maar een voorbeeld te noemen.

Zwanenvlees gold als een delicatesse. Het eten ervan was vast ook voorbehouden aan rijke mensen.

Een voorbeeld dichtbij vond ik een paar maanden geleden toen ik de Hof van Wateringen bezocht. De eigenaar daar kreeg het fel begeerde zwanenrecht in 1589. In de grachten van de Hof zwommen dus zwanen rond. De grachten zijn er nog. Ik heb helaas niet gekeken of ik nog zwanen zag. Dat zou het plaatje natuurlijk wel rond maken.

Overigens golden er strenge regels voor het houden van zwanen. In Friesland werd zelfs een lijst bijgehouden van families die het zwanenrecht bezaten.

Overgebleven Hofboerderij en gracht rond het voormalige kasteel in Wateringen

Het recht van zwanendrift hield in dat je zwanen kon houden om te verhandelen (dat mag nu niet meer). Die liepen vrij in het landschap. Als er sprake was van verschillende eigenaren hadden de dieren een metalen of zilveren bandje rond hun nek. Zo waren ze uit elkaar te houden. Soms leek dat bandje op een kroontje. In sommige gemeentes vind je in het wapen een gans met zo'n bandje afgebeeld. Hieronder een voorbeeld.